astrowatch

De Hemel op Aarde in Sint Anthonis

Astronomisch kunst uurwerk in raadszaal oude gemeentehuis loopt altijd een tikje voor.

Mega Astrowatch in Sint Anthonis Foto: NFP Photography / Tijdschrift 'WATCHING', Winter 2002/03, Pag. 22

In de jaren ‘70 ontwikkelde ontwerper en auteur Jaap ( Jacob ) Venker uit Sint Anthonis een zakhorloge waarop een complete sterrenhemel is te zien. Dit horloge -de Astrowatch- werd toen o.m via de boekhandel verspreid.  Sinds 1984 is het niet meer verkrijgbaar als zakhorloge. Maar nog wel als plafond-ornament met een doorsnede van maar liefst anderhalve meter. Het hangt prominent bovenin de raadszaal van het voormalige gemeentehuis in Sint Anthonis ( De Gemeente Sint Anthonis is inmiddels opgegaan in een nieuwe gemeente 'Land van Cuijk' ).

Het horloge (zie afbeelding hierboven) was toentertijd en is nog steeds sterk in trek bij astrologen. Het is juist deze beroepsgroep die al eeuwen lang de standen van de sterren, maar vooral ook die van de zon, maan en planeten in verband brengt met het menselijk karakter en levenslot. Want wie wil nu niet weten wie men werkelijk is of welk lot je beschoren wordt. In zekere zin houdt de astrologie je een spiegel voor. Wat toen met het horloge gedemonstreerd kon worden is wel dat de astrologie veel minder statisch is dan men altijd vermoedde. De Astrowatch kreeg wellicht daardoor, ook buiten het wereldje van astrologen, veel belangstelling. Ontwerper Venker: "Men raadpleegt nogal eens adviseurs. Ook al vergt de Astrowatch enige kennis van symboliek, dit horloge is er daar een van wanneer men belangrijke beslissingen neemt. Beschouw het teken waaronder je geboren bent als een soort "knoop in de zakdoek" Je neemt die mee door het leven. Dat teken herinnert je dan steeds aan bepaalde karaktertrekken. De goede, en de minder goede. De astrowatch verkreeg een patent, onder meer in Amerika.

Tekenwisseling

Conform de zogeheten siderische of sterretijd loopt de klok permanent bijna 4 minuten per dag voor. Want totaal anders dan op uw keukenklok geldt hier het tijdsinterval tussen twee bovenculminaties van het Lentepunt. En dat is om precies te zijn 23 uur 56 minuten en 3,4 seconden. Daarbij maakt de wijzer zijn omwentelingen niet rechtsom, maar linksom.

Anders dan anders ontbreekt de minuten-aanduiding. Die is vervangen door rode en witte streepjes. Ieder streepje bestrijkt een booggraad. Iedere 4 minuten staat de wijzer zo'n streepje verder.

Geheel anders dan op onze polshorloges zien we dat die ene wijzer van deze klok niet iedere volgende dag op het zelfde tijdstip in dezelfde positie terugkeert, maar steeds iets -d.w.z. een streepje- verder dan een etmaal geleden. En dan komt het merkwaardige, want de wijzer van de klok staat na ongeveer iedere 2 uur op de grens van twee dierenriemtekens. Op of rondom die grens -de Tekenwisseling- lijken alle dingen plotseling in een stroomversnelling te raken. Heel merkwaardig. Want zo zal een afspraak net even iets later plaatsvinden dan gepland, of een conversatie krijgt plotseling een andere wending of er gebeurt iets onverwachts. De rust wordt dan op de een of andere miraculeuze manier even verstoord en je komt daarna in een heel andere sfeer terecht. Maar al te vaak blijkt dat het geval. Daarmee krijgen ook alle op zichzelf staande gebeurtenissen ieder hun eigen eigen gesternte.

Doelgerichte Boogschutter, onthullende Vis.

De sterren op de wijzerplaat. Die staan daar conform de astronomische werkelijkheid, de beelden op hun ware plek. Ze bestrijken in deze weergave van het hemelgewelf de gehele zuidelijke sterrenhemel. De wijzer beweegt tegelijkertijd tevens door de tekens van de Dierenriem. Dat zijn de symbolen aan de buitenzijde, rondom de ‘sterrenhemel’. Die zijn evenwel 'aards' en aan de mens gebonden en markeren, onvergankelijk, de indeling van onze maanden en seizoenen in twaalven. A.h.w. verankerd in ons onderdrempelig zelf vormen ze die twaalf psychologische typen die de dierenriem rijk is. Een voor een, waarbij het teken dat op dit moment wordt aangewezen, volgens astrologen, steeds de sfeer of de afloop van een gebeuren of plan zal typeren.

De vergulde wijzer lijkt op een pijl en boog. Maar geheel anders dan je in eerste instantie zou denken, stelt de boog hier een horizon voor. Het hemelgedeelte ‘daarboven’ is op dat moment ‘zichtbaar’. Voor de kenner snijdt deze, aan weerskanten, de ecliptica of zonnebaan. D.w.z. aan de linkerzijde van de pijlpunt het oostelijke deel van de zuidelijke hemel; aan de rechterkant het westelijke deel. De zonnebaan is de excentrische cirkel op de wijzerplaat. In het samenspel tussen zonnebaan en horizon (de boog) kun je op ieder willekeurig moment van de dag aan de linkerzijde van de pijlpunt tevens de z.g. ascendant aflezen. De ascendant wijst het in het oosten opkomende sterrenteken aan. In iemands geboortehoroscoop geeft dat teken aan hoe je in de ogen van een ander bent of hoe iemand zich gedraagt. Maar op de klok vertelt het iets over het gespreksonderwerp. Astrologen beweren tevens dat de onderlinge communicatie vlot loopt wanneer de tekens Tweelingen, Waterman en Boogschutter opkomen, maar nogal eens hapert of verzandt met Maagd en Kreeft. Het aansluitende paal en perk stellen gebeurt vervolgens wanneer de pijl in het rechtsprekende Schorpioen staat en het realisme en zekerheid minnende Steenbok opkomt.

Kernen van waarheid.

Maar wat is astrologie nu eigenlijk. Venker die zichzelf geen astroloog vindt maar zich wel grondig in de astrologie verdiepte, zegt daarover het volgende: "Ofschoon ik van mening ben dat de sterren niet dwingen maar wel neigen, is het sympathieke van deze antieke kunst wel dat wanneer je er goed in thuis raakt en er de kernen van waarheid in herkent en erkent, daardoor het begrip en respect voor je medemens en diens gezichtspunten enorm toeneemt. En dat heb je in een bomvolle pluriforme samenleving natuurlijk wel heel hard nodig. Want de sleutel tot betere communicatie vind je makkelijker als je niet direct oordeelt, maar je eerst zoveel mogelijk van de achtergronden weet.

Blijvend fotogeniek.

Astrologie is beslist geen vermakelijke fruitautomaat en het is ook beslist meer dan dat de bekende rubriekjes in veel boulevardbladen ons aanvankelijk doen vermoeden. Serieus bestudeerd en beoefend levert het vaak een aardige vertaalslag en een bruikbaar instrument. Bovendien maken de hemelen geen onderscheid tussen rang, stand, geloof of huidskleur. Want waar men ook vandaan komt of hoe je er ook over denkt, een Boogschutter (21 nov-21 dec.) is met al zijn doelgerichtheid en efficiëntie natuurlijk totaal anders ingesteld dan een gevoelsmatig opererende stille Vis (20 feb.-20 mrt) die zich veel meer in de achtergronden en bijzondere beweegredenen van iemand verdiept. Op zijn beurt is die weer heel anders dan de vaak ietwat luchtiger en tot compromissen bereide Tweeling (21 mei-21 juni). Shockeert een Waterman (20 jan-20 feb)? Een consoliderende Leeuw (augustus) lijkt nimmer onvoorbereid en brengt vervolgens weer rust en stabiliteit in de tent. Vervagen de doelstellingen onder Vissen en komt daarbij onverwachts en heel onthullends iets totaal anders uit de bus ? Maagd trekt het allemaal wel weer ordelijk en heel zakelijk strak. En ga zo maar door.

Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat dit ornament zo vlak boven de eerbiedwaardige raad is komen te hangen. Want daar lopen de standpunten en meningen natuurlijk wel het meest uiteen. En zo hoort het toch eigenlijk ook ?! De "lotswijzer" van de nieuwe en uiterst fraai gestileerde "Astrowatch" van Sint Anthonis wijst het allemaal aan.

‘Tijd’ niet alleen een akelige rimpelmaker’. Wageningse publicatie.

Venkers’ opvattingen over het onderwerp tijd lijken in feite als twee druppels water op die van de Zwitserse psycholoog en arts Carl G. Jung en de Franse filosoof Henri Bergson: "Inderdaad heb ik me mede door hun geschriften laten inspireren. De symboliek van de dierenriem heeft een diepere betekenis. Op den duur herken en erken je tevens dat er een tijd achter de tijd zit. Diep in iedere mens tikt ergens een cosmische klok. Maar wel een met meerdere wijzers. Interviews met Jaap Venker over  astrologie vond je destijds in nogal wat kranten en bladen. Inhoudelijk ging dat doorgaans over het begrip "Tijd". Google maar eens op het internet en lees je meer over hem en zijn werk. Een empirisch wetenschappelijk bewijs wat, qua idee en inspiratie voortkwam uit deze Astrowatch, leverde hij in 1989 middels een wetenschappelijke paper bij de Wageningse Landbouw Universiteit ( Pudoc Agric. Publishing Comp. ). Nog steeds, d.w.z. bijna 30 jaar later, blijkt het gemeten effect continu ( D.w.z. dat van Mars op ons weer ). >>> Lees verder "De Variant van Venker"

Helaas letten we tegenwoordig eigenlijk alleen nog maar op die noodzakelijke, maar in feite toch ook weer zo saaie tijdsaanwijzing op onze polshorloges. Daardoor kijken we nooit meer omhoog en hebben we geen belangstelling meer voor torenuurwerken. Laat staan voor de gevels waaraan ze hangen. Dat is eigenlijk reuze jammer. Voor mij daarom reden genoeg met de tijd iets anders te doen en totaal andere soorten tijd en geveluurwerken te bedenken. Het gegeven Tijd is bovendien toch ook iets relatiefs en niet iets absoluuts. Voor de een duurt een kwartier soms een uur, voor een ander weer een minuut. Deze mega-Astrowatch in de raadszaal rekent en telt in booggraden van 4 minuten. Maar het vormt tevens een uitnodiging om weer eens naar boven te kijken. Want tijd is dan echt niet meer alleen die akelige rimpelmaker, maar krijgt op deze manier ook beslist meer inhoud.

Klokken, klokken en nog eens klokken.

Behalve dat we Jaap Venker kennen als producent van de Weerwijzer (calendarium met lange termijn weervoorspellingen), kreeg hij ook bekendheid door zijn bijzondere GETIJDEN UURWERKEN. Ook het getij is onderhevig aan de standen van Maan en Zon. Die klokken vindt je daarom alleen aan de kust. Je kunt er op aflezen of het eb of vloed, dan wel hoog- of laagwater is, maar ook -en dat is uniek- hoe breed het strand is. Die ontwierp hij onder meer voor Rijkswaterstaat aanvankelijk in het kader van het project "Renovatie Noordzeesluizen" van IJmuiden (1995) , tevens voor het Gemeentelijk Havenbedrijf van Rotterdam (‘Europoint’1996 ) en voor musea als het Maritiem Museum in Rotterdam, het Visserij Museum in Breskens en het Sleepvaart Museum in Maassluis. In het kader van de Heiligdomsvaert 2004 waren Jacob Venker's uurwerken, waaronder een Getijklok van het Loodswezen, te bezichtigen in het Museum Spaans Gouvernement in Maastricht.

Ook nog leuk om te vermelden is dat de produktie van deze astroklok voor het overgrote deel in Sint Anthonis plaatsvond. Venker: "De wijzerplaat van deze klok had ik in feite reeds in 1972 ontworpen. Een met Meccano omgebouwd Junghans-uurwerkje, een paar extra tandwieltjes zorgden toen voor de aandrijving. Het geheel had een doorsnede van pakweg een halve meter. In 1979 werd de wijzerplaat verkleind tot zakhorlogeformaat. Hij schreef er een boekje bij dat eerst Engelstalig door uitgeverij 'Almere Projects' en later door Uitgeverij Ankh-Hermes in Deventer werd uitgeven. Eerst kwam er een zo gehete nulserie van 150 stuks. De uitgever-producent daarvan was Almere-Projects in Almere. De lay-out van het boekje en het styleren van de tekens deed Jan Six (Sr.) van Bueau Art Promotion, Amsterdam. De definitieve serie van ongeveer 1200 stuks werd door Revue-Thommen in Zwitserland geproduceerd. In drie jaar tijd waren ze allemaal verkocht, hoofdzakelijk binnen de beroepsgroep van professioneel opererende astrologen in Nederland en België. Maar toen. Het noodlot sloeg toe. Door een crisis in de Zwitserse uurwerkindustrie en een grondige revaluatie van de Zwitserse franc werd de productie van een horloge te duur en moest die gestaakt worden. Van toen af aan dus geen horloges meer in de winkel. Maar tot op de dag van vandaag vinden we af en toe nog wel eens een "Speurder" in De Telegraaf of een berichtje op Marktplaats met oproepen als: "Gezocht: Een Astrowatch". M.a.w., een waar collectors item.

De auteur in 1981 met zijn Astrowatch in het tijdschrift Nieuwe Revue ( foto: Monno Rienks, Den Haag )

Van penceel tot muis.

'Deed je in de jaren zeventig alles nog met het penceel, toch vloog ik er toen wel drie keer voor heen en weer naar Zwitserland om de puntjes op de "i" te zetten. Maar tegenwoordig is die handigheid gereduceerd tot het schuiven met de muis van een computer. En zie: na weken lang elektronisch schilderen, gummen en polijsten is het resultaat aanvankelijk een mooi kleuren plaatje op je beeldscherm, een volkomen stijfgemierde pols, vierkante pupillen, maar wel een reproductie die -ik moet toegeven- mooier is dan op je beeldscherm. Daarna is het een kwestie van een hoop geregel en georganiseer. Zo moet het grafisch allemaal op een kwalitatief hoogstaande manier verwerkt worden. Alle klokken zijn ‘custom built’ .De klant heeft het dus voor het zeggen. Deze klok in de raadszaal van Sint Anthonis  bijvoorbeeld, herbergt een beeltenis van St Antonius. Als klein onderdeel van de klok is dat in feite 'an-sich' al een fraai reliqui, d.w.z. met cloisonné émaille, werd dat in een oven op rood koper als het ware 'ingebed' en vervolgens op een centimeter afstand ervan op de wijzerplaat gemonteerd.

Afbeelding: Beeltenis van Antonius van Alexandrië, oud-ambachtelijk vervaardigd op rood koper, in cloisoné émaille, gemonteerd op 1 cm afstand van de wijzerplaat..

Venker tot slot: 'Nog even een anekdote: Toen tijdens mijn eerste gesprek met de toenmalige burgervader Toine Gresel (*) en zijn College van B&W besloten werd dat de klok in de vloer geplaatst zou moeten worden, stond de wijzer op dat moment in het teken Vissen. En dan zie je maar weer wat er gebeurt. Want de klok hangt nu toch wis en waarachtig aan het plafond !'

(*) Mr. Toine Gresel, toentertijd (1996) burgemeester van Sint Anthonis, hanteerde de locaal alom geprezen opvatting en regel dat het door het bestuur (de gemeente) opgepotte vermogen niet onaangeroerd mag blijven en altijd terug moet naar de burger. En zie, want zo renoveerde en verfraaide hij op een wel buitengewoon smaakvolle wijze het dorpscentrum van Sint Anthonis. Sedert 2003 was Toine Gresel, onder meer, burgemeester van Heerlen en werd hij later dijkgraaf van het Waterschap Peel en Maasvalei.

naar biografische bijzonderheden van de ontwerper

naar het tekstboekje van een NOS-tv uitzending -een interview met Jaap Venker- waarin voor het eerst over de Astrowatch wordt gesproken.

Afbeelding hierboven: Entree voormalige gemeentehuis van Sint Anthonis. De mega Astrowatch hangt er aan het plafond. Foto: Ed van Alem ( o.a. voor De Gelderlander )

Een exemplaar van het destijds door Jaap Venker geschreven en door Uitgeverij Ankh-Hermes in Deventer uitgegeven boek 'Astrowatch' ligt ter inzage bij de plaatselijke bibliotheek, of is op te vragen via ISBN nummer 90 202 5050 7.   

Het astronomisch uurwerk in de raadszaal van het Noord-Brabantse Sint Anthonis werd ontworpen door Jacob Venker, vervaardigd i.s.m. 'Tars Visuele Presentatie' ( Sint Anthonis ) en MESA ( St.Anthonis ). De prachtige behuizing van het uurwerk werd 1995 hiervoor speciaal ontworpen door SATIJNplus Architecten uit Maastricht.

Voor meer informatie over dit unieke uurwerk Contact telefonisch nr. 06 537 11510

Copyright
Kopiëren, vermenigvuldigen en verspreiding of doorgeleiding van de informatie is uitsluitend toegestaan voor niet commerciële doeleinden en met bronvermelding.
Aan deze web-publicatie kunnen geen rechten ontleend worden.

United States Design Patent Des. 268.816