Abu Melle
journalistieke
producties
Achtergrond
Ethische beleggingsfondsen doen
ook een beetje in wapens
‘’Zodat u zeker weet dat u niet belegt in wapens’’, werft
marktleider ASN de gewetensvolle belegger. Maar zeker is dat allerminst, beweert Frank Slijper,
onderzoeker van het antimilitaristische AMOK: ‘’Ze moeten niet zo’n boude uitspraak
doen. Ze kunnen best een toontje lager zingen.’’
Er klonk
veel hosanna op de dag van het ethisch beleggen, eind vorig jaar. Bezoekers
-'onze achterban' aldus directeur Ab Engelsman van de ethische belegger het
Andere Beleggingsfonds (abf)- werden vergast op echte gamba's, kunstige
glazen vol wortelperensap en een vrolijk Latino-orkest. Symbolische gouden
eieren werden rondgedeeld. Het ethische aandeel doet het immers goed, beter nog
dan de ‘benchmarks’. En de inleg groeit, vijf maal harder zelfs dan de inleg op
‘gewone’ aandelen. Nu ook de pensioenverzekeraars serieus overwegen hun enorme
kapitaal aan ethische normen te onderwerpen, is sprake van een echte doorbraak.
,,Lange tijd gold: erst das Fressen, dann die Moral,'' aldus
gastspreker, SER-voorzitter en oud Rabo-topman Herman Wijffels, ''Na
realisering van het eerst is het nu tijd voor het tweede. We vinden andere
soorten dingen belangrijk, we zijn bezig met een kwaliteitsoriëntatie. Kapitaal
krijgt een geweten.''
Frank
Slijper is best blij met die omslag. Maar Slijper, medewerker van het anti
militaristische onderzoekscollectief AMOK, zet kanttekeningen bij de bewering
dat de ethische fondsen niet in de wapenhandel investeren. ''De wapenhandel is
een van de meest gesloten industrieën in de wereld. Bijna overal wordt de
wapenhandel gedekt door de overheid. Als abf-directeur Engelsman beweert dat
hij niet belegt in de wapenhandel, dan neem ik hem dat niet meteen kwalijk. Hij
weet waarschijnlijk niet wat ieder bedrijf in zijn fonds doet.'' De antimilitarist
Slijper weet dat wel, fulltime spit hij militaire tijdschriften, boeken en
andere geschriften door met het doel militaire geheimen in de openbaarheid te
brengen. Vorige zomer nog bezocht hij in Parijs de 'Eurosatory', een van
Europa's grootste wapenbeurzen. Daar trof hij een stand van Ten Cate, een
bedrijf dat veel ethische beleggingsfondsen in hun portefeuille hebben. Ten
Cate maakt textiel, doet dat milieuvriendelijk en met een gedegen sociale
paragraaf voor het personeel. Maar Ten Cate maakt ook gevechtspakken,
kogelvrije vesten en bepantsering voor militaire voertuigen. ‘’Als je je
spullen op een wapenbeurs aan de man gaat brengen, dan overschrijdt je een
scheidslijn,'' vindt Slijper.
Ethische
beleggingsfondsen richten hun ethiek met name op het milieu en mensenrechten.
In reclames wordt de belegger gerust gesteld. Beleggen in ethische fondsen
garandeert schone handen en, belangrijker nog, een schoon geweten. Bij ons geen
olierampen, geen gifschandalen, geen kinderarbeid, benadrukken de ethische
fondsen. Ook de wapenhandel is taboe: ‘’Zodat u zeker weet dat u niet belegt in
wapens’’, werft marktleider ASN de gewetensvolle belegger. Maar zeker is dat allerminst, beweert
Slijper. ‘’In de grote letters staan de uitsluitingscriteria keurig vermeld.
Geen kernenergie, geen wapenhandel. Maar die criteria worden zacht als je de
kleine letters leest.’’ Een nadere bestudering leert dat Triodos bedrijven
weert die ‘substantieel betrokken’ zijn bij wapenhandel. Substantieel is
volgens Triodos en de meeste andere fondsen ongeveer 5%. Dat is volgens Slijper
een onzinnige norm. Door fusies en overnames zijn wapenfabrikanten en
–leveranciers verborgen geraakt onder de paraplu van enorme conglomeraten. Gevolg is dat ze toch nog in de
ethische fondsen mogen, ook al verkopen ze voor miljarden guldens aan wapens.
‘’Zelfs de allergrootste wapenleveranciers halen soms nog geen 5% van hun omzet
uit de wapenhandel.’’
De
grootste ethische belegger, de ASN-bank,
zet zijn norm weliswaar op 0%, maar hanteert wel een 10%-norm voor
bedrijven die ‘onderdelen en hulpmiddelen’ voor wapenproductie leveren.
‘Absurd’ noemt Slijper ook het onderscheid dat de ASN maakt tussen wapens die
wel en wapens die niet gericht zijn op ‘directe vernietiging van leven, natuur
of eigendommen’. ‘’Dat vind ik een raar onderscheid. Zonder
communicatiesatellieten en andere militaire hightech hadden de moderne oorlogen
in Irak en Kosovo niet gevoerd kunnen worden. Toch zijn dat kennelijk geen
wapens.’’ Als voorbeeld noemt Slijper British Telecom (BT), een bedrijf dat in
veel ethische portefeuilles zit. BT doet in telefoons en andere vormen van
vredige communicatie. Maar BT levert ook voor honderden miljoenen aan specifiek
militaire communicatiesatellieten en andere militaire communicatieapparatuur aan
onder meer het Britse leger via hun defensiepoot. Via de volle dochter Syntegra
installeert BT bovendien de computersystemen in de Westland
Apache-gevechtshelicopters. Een ander voorbeeld is Delft-Instruments, een
bedrijf dat Triodos tot voor kort in portefeuille had. Delft-Instruments was
ooit een zwart schaap, vanwege de leverantie van nachtkijkers aan Irak, maar
zou het leven gebeterd hebben. Onzin, zegt Slijper:‘’Ze doen bij Delft net of
hun dochters DEP en OIP geen militaire poten zijn, maar dat zijn ze wel. Die
bezoeken de een na de andere wapenbeurs. Ze gaan zelfs naar de COPEX, een
beruchte beurs voor geheime diensten en paramilitairen.’’
Piet
Sprengers van de VBDO (vereniging beleggers duurzame ontwikkeling) geldt als de
waakhond van de duurzame beleggers. Op jaarlijkse aandeelhoudersvergaderingen
steekt hij steevast zijn vinger op, om te pleiten voor transparantie. Bedrijven
moeten in hun jaarverslagen laten zien wat ze doen, vindt Sprengers, dat is het
belangrijkste. Dan kunnen ze daarop worden aangesproken. Sprengers is het met
Slijper eens dat de ethische fondsen eigenlijk niet kunnen beweren dat ze niets
te maken hebben met wapenhandel. ‘’Op de letter beschouwd is dat niet correct.
De praktijk wijst uit dat bedrijven altijd wel ergens met wapenverkopen te
maken hebben. Wat dat betreft zouden de ethische fondsen een slag mogen maken.
Ik zou dat wel eens expliciet vermeld willen zien.’’ Slijper is het daarmee
hartgrondig eens. Hij richt zijn pijlen daarbij op alle ethische fondsen. Ook
op ‘gewone’ banken als ABN/Amro, Robeco en ING, die vorig jaar ook zijn
begonnen met duurzame fondsen. ‘’Staan op mijn lijstje. Die hanteren hun
criteria nog zachter. En ze hebben een groter bereik. Dus ik neem ze zeker
serieus.’’
Maar Slijper
is eerst in de slag gegaan met het abf, de ASN en Triodos, banken die opgericht
zijn juist uit onvrede met het gebrek aan ethische normen van de ‘gewone’
banken. Het is vooral de ASN-bank, en in mindere mate het abf en de
Triodos-bank, die de trom roert met grote reclames voor het winstgevende
ethisch beleggen. ‘’Zodat de aandeelhouders verzekerd zijn van een gezond
rendement. En zeker weten dat hun geld niet wordt geïnvesteerd in pakweg de
wapenindustrie en kinderarbeid,’’ bromt de ASN-bank regelmatig paginagroot.
Slijper: ‘’Ze moeten niet zo’n boude uitspraak doen. Ze kunnen best een toontje
lager zingen.’’ ASN-directeur Daane: ‘’In de wereld van adverteerders is een
zekere mate van overdrijving toegestaan. Ik vind dit wel acceptabel. We
verhullen niets, we zijn controleerbaar. Wie het allemaal precies wil weten,
die wordt niets in de weg gelegd.’’
Slijper
laat zich niets in de weg leggen en hangt regelmatig aan de telefoon en stuurt
brieven, vergezeld van bewijsmateriaal, aan de analisten die de fondsen
samenstellen. In november bijvoorbeeld aan Triodos, dat Delft Instruments in
portefeuille had. Half januari ontving hij een brief terug, waarin de bank
meedeelt dat ze de aandelen Delft Instruments gaan verkopen. Slijper: ,,Ze
dachten dat het wel goed zat met Delft. Op grond van mijn informatie zijn ze
toch weer verder gaan zoeken. Toen het tegendeel bleek hebben ze hun aandelen
Delft verkocht.’’ Thomas Steiner van Triodos heeft een iets andere versie:
‘’Iedereen weet dat Delft een probleem is geweest, dus dat hebben we heel
nauwkeurig bekeken. Dat viel aanvankelijk positief uit. Dan komt er later
iemand met nieuwe gegevens, Slijper ja. Dat hebben we serieus genomen, we zijn
verder gaan zoeken. Zijn gegevens zijn mede aanleiding geweest te stoppen met
Delft.’’
Slijper denkt dat het misschien nog ‘te
hoog gegrepen’ is om van de analisten te verwachten dat ze ook de versluierde
militaire activiteiten in hun bedrijven ontdekken. Toch is het merkwaardig dat
Slijper -in zijn eentje en met beperkte toegang tot de bronnen- meer te weten
komt dan de beroepsresearchers van de bank. Thomas Steiner van Triodos vindt
dat niet zo raar: ‘’We worden heel regelmatig gewezen op vermeende fouten. Soms
klopt dat, soms niet.’’ Slijpers gelijk is voor Triodos in elk geval geen
aanleiding in het vervolg beter op te letten. ‘’Research is bij ons een
doorlopend proces. Toch kan het gebeuren dat iemand komt met iets dat wij niet
weten. Dat betekent nog niet dat we ons werk niet goed doen. We doen ons
uiterste best om bedrijven op te sporen die actief zijn op de defensiemarkt, of
aanwezig zijn op militaire beurzen. Wanneer dan blijkt dat een bedrijf voor
meer dan 5% betrokken is bij de productie van wapens of onderdelen daarvan, is
wat ons betreft een scheidslijn overtreden.’’
Ook Fred
Daane, directeur van de ASN-bank, erkent dat Slijper gegevens naar boven haalt
die zijn eigen researchers niet kunnen vinden. Daarom werkt Slijper inmiddels
samen met SNS-asset management, de analisten die voor de Daane’s ASN niet
alleen bedrijven selecteren op hun rendement, maar ook op hun ethiek en
duurzaamheid. Slijpers AMOK ontvangt van de ASN-bank sinds kort zelfs ‘een
donatie’ voor zijn werkzaamheden. Hij is immers de specialist, weinig wapentuig
zal hem ontgaan.‘’Het is moeilijk alles te weten te komen. Sommige bedrijven
zijn moeilijk te doorgronden. Maar uiteindelijk kom je er toch achter. Op basis
van mijn informatie is in elk geval HP al uit de portefeuille gehaald. Daane:
‘’Dat komt door Frank, zeker. Daar bleek achteraf dat HP toch niet aan onze
criteria voldoet. We beschouwen Frank dus als een serieuze partij. Hij doet
werk voor ons, wij betalen hem daarvoor.’’ De aandelen Ten Cate, hoog op
Slijpers zwarte lijst, heeft Daane niet afgestoten. ‘’Ten Cate valt onder de
categorie onderdelen en hulpmiddelen. Een kogelvrij vest is mijns inziens geen
wapen, dat keert zich juist tegen wapens. En bepantsering van tanks valt bij
ons onder hulpmiddelen. Maar ik zeg erbij: Ten Cate is aan herscreaning toe, we
zijn er mee bezig. Als ze boven de 10% uitkomen, dan gaan ze eruit.’’
Een van
degenen die meewerkt aan de herscreaning van Ten Cate is Marleen van Ruijven
van SNS-asset management. De researchers zijn nog bezig, Van Ruijven kan er
daarom nog niets over zeggen. Binnenkort komt Ten Cate in de selectievergadering.
‘’Daar worden soms heel pittige discussies gevoerd, ook over kogelvrije
vesten,’’ zegt Van Ruijven, die benadrukt dat de researchers zelf ook hechten
aan de criteria: ‘’Het wapencriterium is een heel delicaat criterium. Wapens,
dan heb je het over leven en dood. Dat onderzoeken we naar eer en geweten.’’
Desondanks, geeft Ruijven toe, glipt er wel eens een bedrijf doorheen. ‘’Die
markt is erg ondoorzichtig. Maar als bewijs van het tegendeel wordt geleverd,
dan gaat zo’n bedrijf hop er uit.’’ Zo ging het met Hewlett Packard, nadat uit
gegevens van Slijper bleek dat het bedrijf de 10% norm overschreed. Het werk
van Frank noemt Van Ruijven een welkome aanvulling. ‘’Dat Slijper meer gegevens
boven water haalt heeft met Slijpers antimilitaristische invalshoek te maken,
denkt Van Ruijven. Slijper is zo gebeten op de zaak, die gaat door juist om die
10%-norm te halen. ‘’Terwijl wij werken met een optelsom van verschillende
criteria. Dat gaat niet alleen over wapens. Wij moeten onze tijd verdelen tussen
die verschillende criteria. Frank werkt fulltime aan het wapencriterium.’’
Een vaak
terugkerend weerwoord van de ethische fondsen op het verwijt dat geïnvesteerd
wordt in wapenhandel gaat over potloden en rolletjes drop. Als Unilever een
miljoen rolletjes drop levert aan het Amerikaanse leger, zeggen de
fondsbeheerders, of als Ahrend honderdduizend potloden levert aan defensie,
leveren ze dan wapens? Nee, zegt Slijper, dat niet. ‘’Daar hebben we het niet
over. Maar kijk naar een bedrijf als Baan. Niet direct een leverancier van
wapens, zou je zeggen. Toch zijn ze groot geworden door de militaire orders.’’
Nog een voorbeeld is Texas Instruments, aanwezig in het duurzame Worldfund van
ABN/Amro. ‘’Texas haalt 8% van de omzet uit militaire activiteiten,’’ zegt
Slijper. Ook de ICT-bedrijven Getronics, Compaq, Dell, Hewlett Packard en het
Canadese Nortel, alle vijf vaak aanwezig in de portefeuilles van ethische
fondsen, dragen volgens Slijper essentieel bij aan de oorlogsmachines van de
toekomst. SDI, raketschilden, de oorlog van de toekomst is een cyberwar, en
speelt zich voor een belangrijk deel af op computers. Juist die cyberwar zet
een nieuwe wapenwedloop in gang. Bovendien, zegt Slijper, lopen genoemde
bedrijven hun waren actief aan te prijzen op militaire beurzen. ‘’Zoals ik
eerder zei: dan overtreed je een scheidslijn.’’ASN-directeur Fred Daane vindt
een nuance hier wel op zijn plaats: ‘’We moeten niet vergeten dat Frank uit een
andere invalshoek opereert: hij is antimilitarist. Als hij bepaalde dingen
roept, betekent dat nog niet dat wij met onze criteria rommelen.’’
De vraag is of met Slijpers’ strenge
normen überhaupt nog wel in aandelen belegd kan worden. De analisten hebben al
grote moeite relatief schone bedrijven te vinden om een beetje aandelenportefeuille
samen te stellen. ‘’Het is moeilijk. Met bijna alle technische fondsen krijg je
dan een probleem. Maar als je de lat hoog legt, dan moet je je daar ook aan
houden. Als je dat niet doet krijg je het als een boomerang terug. Bovendien,
als ze strengere normen hanteren, kunnen ze zich onderscheiden van de ethische
fondsen van de andere banken.’’ Slijper heeft zijn zwarte lijst al klaar:
‘’Delft is er bij Triodos al uit, HP bij ASN en abf. Nortel moet er zeker nog
uit. Ten Cate ook. Getronics? Hmm, hoeft niet per se voor mij. Maar ze zijn wel
lid van de NIID, de brancheorganisatie van de defensieindustrie. Dat zou je ook
als een van de criteria kunnen nemen.’’ ASN-directeur Fred Daane waardeert
Slijpers pogingen de criteria aan te scherpen: "Het is heel goed dat er
mensen als Frank zijn. Maar de discussie gaat op dit moment vooral over
genetische modificatie. Ik heb de indruk dat de wapenparagraaf een stuk minder
hot is. "
Een andere vraag is of de Raden van Bestuur zich er iets aan gelegen laten liggen wanneer het procentje ethische beleggers de aandelen in hun bedrijven links gaat laten liggen. Volgens Slijper heeft het hanteren van scherpe ethische grenzen wel degelijk zin. Bedrijven zijn al lang niet meer doof voor kritiek uit de maatschappij. Gewone burgers zijn tegenwoordig ook aandeelhouders. Bovendien zijn het consumenten. Sinds oliemaatschappij Shell het booreiland Brent Spar in de Noordzee wilde laten zinken en daar stevig voor gestraft werd door boycottende benzinetankers, is maatschappelijke verantwoordelijkheid een wezenlijk beleidsterrein van grote bedrijven. Als voorbeeld noemt Slijper ook het Finse Nokia, een lieveling van de ethische fondsen: schoon, toekomstgericht en met een uitstekend rendement. ‘’Nokia is heel erg geschrokken toen bleek dat ze zaken deden met de Soeharto-clan in Indonesië. Meteen hebben ze zich teruggetrokken uit de wapenhandel, wereldwijd.‘’ Thomas Steiner van Triodos zet daar op zijn beurt kanttekeningen bij: ‘’Ik kan niet zeggen waarom, dat is vertrouwelijk. Maar bij ons komt Nokia er niet in. Zo zie je maar weer.’’
abumelle@xs4all.nl
Abu Melle Index
(NB. op deze website staan teksten in originele vorm. ze zijn bij publicatie mogelijk door redactie gewijzigd)