Korte weergave van het artikel
“Psychotic and Mystical States of Being: Connections and Distinctions”, door Caroline Brett
In dit artikel door Caroline Brett worden spirituele en psychotische ervaringen op een zeer grondige manier vergeleken. Overeenkomsten en verschillen worden bekeken, verschillende visies van vakgenoten worden naast elkaar gelegd en de visie van de oosterse godsdiensten op zowel mystiek als pathologische ervaringen wordt bekeken. De grootste verdienste van dit artikel is dat het nu eens niet gedaan wordt om de mystici van de psychotici te scheiden, waarbij de psychotici verder buiten beschouwing worden gelaten, maar dat Brett naar deze verschillen en overeenkomsten heeft gekeken ten bate van de psychotici – om de psychose beter te begrijpen.
Dat er overeenkomsten zijn tussen spirituele ervaringen en psychotische ervaringen wordt inmiddels wel erkend. Verschillende verschijnselen komen bij beiden voor: het zijn veranderde bewustzijnsstaten, radicale geloofsverandering, verandering van tijdservaring, waarneming en communicatie met bovennatuurlijke entiteiten, waarneming van een bedoeling in gebeurtenissen en doel in het leven, sociale terugtrekking.
Brett gaat uit van spirituele of mystieke ervaringen als een verandering van het normale bewustzijn waarbij er een nieuw begrip van de realiteit, het leven en het individu ontstaat. Bij psychotische ervaringen gaat ze eveneens uit van een verandering van het normale bewustzijn, waarbij er echter op dat moment een pathologische interactie ontstaat tussen het individu en de wereld.
Een wezenlijk verschil lijkt te zijn dat de mysticus zich bezig houdt met hoe het zelf in het universum past, terwijl de psychoticus zich bezig houdt met de betekenis van gebeurtenissen in relatie tot het zelf.
Jackson en Fulford concludeerden dat psychose niet van mystiek kan worden onderscheiden op basis van vorm of inhoud, maar afhangt van de manier waarop de verschijnselen ingebed zijn in de waarden en opvattingen van de persoon. Maar welke interpretaties zijn er dan pathologisch? Zo is het bijvoorbeeld enorm moeilijk om een goede definitie van een “waan” te maken. Daarvoor moet je ook naar aannames kijken over de geest en zijn verhouding met de wereld. Een waanwereld is in ieder geval een wereld waarbij de waargenomen wereld een subtiele maar allesoverheersende verandering lijkt te hebben ondergaan. Hij bevat fundamentele transformaties in de begripsstructuren van ruimte, tijd en identiteit en in de waargenomen aard en realiteit van het bewustzijn zelf.
Volgens Sass lijkt het erop bij een psychotische staat dat het bewustzijn zich naar binnen keert, naar zichzelf, weg van praktische en sociale activiteiten. Het richt zich op de ervaring zelf. Dit maakt het onmogelijk de meningen of ideëen van andere mensen nog waar te nemen.
Dus ook triviale gebeurtenissen in de wereld worden waargenomen binnen het kader van kosmische processen, en niet meer in hun gewone wereldse kader. Alles raakt verbonden met de thema’s en preoccupaties van het zelf.
Vervolgens analyseert Brett mystieke bewustzijnsstaten aan de hand van Boeddhisme en Tantrisme. In het Boeddhisme gaat het vooral om de relatie tussen de geest en de wereld. Het onderscheid tussen object en subject wordt gezien als een illusie. Het enige dat continu is, is het bewustzijn. Het zelf is niet meer dan een serie van geestestoestanden. In de transcendente fase is er sprake van een vereniging van subject en object in het proces van bewustwording. De wereld van de verschijnselen wordt geladen met een bepaalde dynamische kracht. De empirisch realiteit wordt ervaren als pseudorealiteit. Individuele dingen verdwijnen in het niets. A is A en A is niet A kunnen tegelijkertijd geldig zijn. Het ego als op zichzelf staande entiteit verdwijnt. Het bewustzijn blijft.
Tantrische systemen uit Boeddhisme en Hindoeisme bevatten het concept van energetische processen. Het Tantrisme kent het concept van de Godin, die zich op alle nivo’s manifesteert. Net als Boeddhisme ziet het Tantrisme de wereld als een manifestatie van het bewustzijn, dus is het dualistische concept van de realiteit van de wereld tegenover de non-realiteit van concepten van de geest, een waangedachte. Ook hier is bewustzijn de enige realiteit in het universum. Gedacht vanuit energiesystemen gaat men er van uit dat wanneer de energieën zich ontwikkelen, het denken zich ook ontwikkelt. Wanneer er een factor zich buiten proportie ontwikkelt, zal de balans verstoord worden en kan er een stoornis ontstaan. Het Tantrische systeem is heel relevant om naar psychose te kijken. Een deelaspect van de Godin Kali bijvoorbeeld gaat over het begrip van absolute tijd, dat overeenkomt met de ervaring van tijdloosheid die door velen in psychose ervaren wordt. Bovendien zou een ontmoeting met Kali een ontkenning van vorm, kennis en lust bevatten. Dit komt overeen met de ervaring van de vreemde realiteit en het verlies van de voormalige interpretatieschema’s, zoals dat in de psychose ook gebeurt.
Als we de oosterse spirituele systemen beschouwen om mystieke ervaring te bekijken, komt er het volgende uit:
De realisatie dat de werkelijke natuur van de realiteit de subject/object tegenstelling overstijgt, dat het zelf geen aparte entiteit is dat geen absolute grenzen ten opzichte van de wereld kent, en dat de verdeling van de wereld in verschillende onderdelen een functie van onze geest is.
De overeenkomsten tussen mystieke bewustzijnsstaten en de psychose zijn overduidelijk.
In het Tantrische systeem zien we dat zowel van de gelukzaligheid van de transcendente visie wordt verhaald, als van de angst die de verschuiving in het denken kan veroorzaken. Psychose begint soms met een periode van extase, voordat de angst en de verwarring toeslaat, vaak is er ook een idee van hergeboorte of spiritueel ontwaken in het eerste stadium, dat als waan kan worden geinterpreteerd, maar in de oosterse spirituele systemen tamelijk letterlijk wordt genomen. Ook in Noord Amerkaanse indiaanse mystiek komt dit terug: zowel mooie als gevaarlijke mystieke ervaringen bestaan. Uiteindelijk spreken daarom veel mystieke systemen van de voorzichtigheid die je moet betrachten als je je op dit pad begeeft. Liefst alleen onder goede leiding.
Uitendelijk verschillen mystiek en psychose van elkaar op de volgende manieren:
1 In psychose blijft er een soort egostructuur bestaan, wel verwrongen, tevens blijft er enig object/subject onderscheid bestaan.
2 het is minder mogelijk de aandacht vast te houden dan in een mystieke ervaring.
3 het is minder mogelijk gelijkmoedigheid vast te houden, er is angst, verwarring, emotionaliteit.
Deze factoren leiden tot de formatie van wanen, waardoor men vervolgens het label psychose opgeplakt krijgt.
Wanneer de egostructuur bedreigt wordt door ongedifferentieerd bewustzijn, probeert het intellect zowel objecten, als het zelf weer tot stand te brengen, wat leidt tot de gedachte dat de wereld uit zelf bestaat, of dat het zelf de wereld samenstelt. Dit werkt grootheidswanen in de hand.
Conclusie
De relatie tussen spirituele ervaringen en psychotische bewustzijnsstaten is erg nauw, omdat ze dezelfde organisatie hebben, en mogelijk door dezelfde processen in gang zijn gezet. De pathologie van de psychose ligt niet in de inhoud van wat er gelooft wordt, of zelfs in de vorm van de ervaring, maar in de onmogelijkheid om terug te keren naar de gewone, gezond-verstand realiteit, in psychologisch isolement en de onmogelijkheid om de subjectiviteit van anderen te ervaren, en in het verlies van interesse in praktische zaken waardoor iemand niet meer goed voor zich zelf kan zorgen.
Gezonde mystieke ervaringen bevatten een identieke desintegratie van de normale realiteit, maar men kan de ervaring integreren, omdat men een werkelijk non-dualistische houding aanneemt ten opzichte van de ervaring. Er is geen verlies van interesse in de gewone wereld, en gelijkmoedigheid kan worden bewaard.
Om succesvol te kunnen communiceren is het nodig een gedeeld denkkader te kunnen adopteren met een andere persoon, en dit is voor een psychoticus niet mogelijk, waardoor sociaal isolement op de loer ligt, evenals paranoia.
Om psychotische ervaringen werkelijk te kunnen begrijpen is het belangrijk de diepe verbanden te waarderen tussen mystiek en psychose. Dit zal uiteindelijk een grotere empathie te weeg brengen met hen die een psychose meemaken, en het zal bovendien therapeutische strategieën stimuleren die zich baseren op de emotionele respons van het individu op zijn/haar ervaringen in psychose. Bovendien zal het misschien zorgen voor een nieuwe kijk op de definitie van psychose.