WAT IS MYSTIEK?
In het voorwoord van deze nieuwsbrief noem ik kort de oosterse visie op het vóórkomen van stemmingswisselingen als een onderdeel van een verlichtingsproces, een "mystiek" proces. Maar wat is nu eigenlijk mystiek?
Mystiek betekent, dat het niet in woorden te beschrijven valt. Het gaat om ervaringen die onze normale gewaarwordingen te buiten gaan en daarom ook niet binnen onze menselijke bewoordingen te vatten zijn. Dan zijn we snel uitgepraat, zou je denken! Toch blijkt, doordat mensen in alle tijdperken geprobeerd hebben iets van deze ervaringen onder woorden te brengen, dat er wel overeenkomsten zijn in ervaringen, ook al is iedere ervaring persoonlijk. Mystici uit alle culturen en religies hebben vergelijkbare belevingen en processen beschreven, waardoor we wel uit kunnen gaan van een universeel bestaand mystiek proces.
De Amerikaanse onderzoeker Arthur J. Deikman probeerde de mystieke ervaring wetenschappelijk te onderzoeken en er een psychologisch model voor te ontwerpen.
In twee artikelen, "Deautomatization and the Mystic Experience" en "Bimodal Consciousness and the Mystic Experience", opgenomen in het boek "Understanding Mysticism" door Richard Woods, beschrijft hij zijn onderzoek. Allereerst geeft hij een indeling van de verschillende ervaringen:
Onder ongetrainde gevoelsmatige ervaringen verstaat hij die ervaringen die vaak optreden in de natuur, of onder invloed van drugs. Het zijn intensere gewaarwordingen van normale gevoelsgewaarwordingen: de ervaring plotseling één te zijn met de natuur, waardoor je buiten de grenzen van je lichaam en beperkte gewaarwording treedt; overweldigende ervaringen van licht, warmte of sterke emoties; visioenen of beelden.
Onder getrainde gevoelsmatige gewaarwordingen verstaat Deikman min of meer dezelfde verschijnselen, nu echter bewust gezocht binnen een religieuze of meditatieve contekst. Over het algemeen worden de ervaringen door deze mystici enigszins gekleurd door het denkkader van hun religie of mystieke stroming. Men heeft de neiging ervaringen in te delen in de meer gevoelsmatige, minder sterke belevingingen, en de "hogere", ultieme ervaringen die voorbij gaan aan onze normale gevoelswereld en beeldvorming.
Deze laatste ervaringen komen meestal voor bij langduriger training, en vallen onder de
getrainde transcendente ervaringen. Een bewuste concentratie is een eerste stap op weg naar een transcendente staat, waarin een ervaring optreedt van "éénzijn met het geheel". Het streven naar iets verdwijnt dan volledig, het gevoel een individueel Zelf te hebben lost op in deze ervaring.
Mogelijk zijn mystieke ervaringen voor mensen met een aanleg tot manie of hypomanie snel aanwezig, kom je er snel mee in aanraking, ook zonder langdurige spirituele training.
In de oosterse denkwijze hanteert men de theorie dat mensen vele levens leven en steeds reïncarneren met de mogelijkheid om zich verder te ontwikkelen - of zich te schikken in hun lot en de kans op ontwikkeling te laten liggen. Wanneer je dit soort ervaringen snel ondervind, en je snel inzicht hebt in een bepaalde spirituele of religieuze richting, gaat men er in het oosten vanuit dat je in vorige levens al veelvuldig in aanraking kwam met spirituele oefening en ontwikkeling, waardoor je er nu zo snel begrip van hebt.
Dat wil niet zeggen dat je "beter" of "verder" bent dan anderen. Uiteindelijk gaat het er toch om wat je er in dit leven mee doet. Ik vermeld deze verklaring echter wel, omdat we hier in het westen eigenlijk geen denkkader (meer) hebben voor het snel in aanraking komen met mystieke ervaringen (en ze misschien daarom direkt afdoen als bijverschijnsel van gekte).
In de literatuur die ik uit India meenam wordt wel een onderscheid gemaakt tussen zuiver gekte, en verlichtingsproces. Men gaat ervan uit dat gekte alléén regressief is. Dat wil zeggen, de lijder aan gekte, psychose, gedraagt zich als een grote baby of een groot klein kind en er vindt geen ontwikkeling en verwerving van inzicht plaats, geen verandering in de situatie. In een proces van verlichting kan iemand tijdelijk heel gek gedrag vertonen en de meest waanzinnige ervaringen en gedachten hebben, evenals grote angsten. Maar er is nu wel duidelijk sprake van een proces van verwerking, verwerven van inzicht, en van mystieke transcendente ervaringen.
In de psycho-analyse en psychologie werd, en wordt mystieke ervaring afgedaan als een regressie naar de vroegkinderlijke ervaring van symbiose met de moeder, een soort oceanisch gevoel dat daarmee vooral wordt gezien als een tijdelijk ziekteverschijnsel, teken van onvolwassenheid dat ons goede functioneren in de weg staat. Onder deze opvatting lijden we in onze huidige samenleving nog steeds.
Gelukkig lijkt het tij zich de laatste jaren langzaam te keren gezien de enorme interesse in spirituele ontwikkeling. Deikman schetst dat we als mensen in de samenleving stap voor stap "geautomatiseerd worden" in denken en doen, volgens een hiërarchisch georganiseerd ontwikkelingsproces. Na verloop van tijd verdwijnen de stappen waarlangs we geautomatiseerd zijn uit ons bewustzijn. Wanneer we op zoek gaan naar een meer ontvangende en rijkere waarneming in onszelf, volgt een proces van "de-automatisering" naar een bewustzijnsstaat die nog vaak als "primitiever" wordt beschouwd dan de volledig geautomatiseerde, volwassen functionerende mens. Bij dit deautomatiseringsproces kunnen mystieke ervaringen optreden.
Wie deze "primitieve" bewustzijnsstaat echter kent, beschrijft hem als levendiger en gevoeliger, meer bewust van lichaam en omgeving, en vaak als vernieuwend. De wereld krijgt ineens een gouden randje, een helderheid die hem mooier maakt. In psychose kan men soms het gevoel krijgen dat de wereld eerst minder werkelijk is dan anders, een andere werkelijkheid in zich heeft, of juist werkelijker is dan anders. Innerlijke gedachten en beelden worden werkelijkheid. Deikman beschouwt psychose hier als een vorm van mystieke ervaring.
Het begrip van verlichting komt waarschijnlijk voort uit de ervaring die velen hebben van werkelijk licht - mogelijk een omzetting van bevrijde energie uit het eigen innerlijk - en daarmee helderder licht op de wereld om ons heen. De ervaring van eenheid met het geheel of het goddelijke verklaart Deikman in psychologische termen voorzichtig op twee verschillende manieren: het kan de ervaring zijn van de eenheid met zichzelf, de eigen psychische struktuur, maar het kan ook een ervaring zijn van de werkelijke, onderliggende struktuur van de wereld. De ontwikkelingen van de laatste jaren in de natuurkunde, waaruit blijkt dat wijzelf en de wereld om ons heen uit dezelfde elementen bestaan, ondersteunen de laatste visie.
Deikman concludeert dat mystieke ervaringen voor wetenschappelijk onderzoek uiteindelijk niet zo belangrijk zijn. Voor onze ervaring als mens zijn ze echter wel erg belangrijk, en mogelijk zelfs de redding van deze wereld. Onze huidige westerse samenleving draait vooral op een aktie-gerichte benadering waarbij mens en omgeving gemanipuleerd worden om voor elkaar te krijgen wat men wil bereiken. Daarbij is men gericht op verleden en toekomst.
Wanneer er meer ruimte komt voor de ontvangende kant in onszelf, en de preoccupatie met onszelf en onze behoeften minder wordt, is er meer aandacht voor het heden en wat er in het hier en nu gebeurt. Voor een gezonde wereld met menselijke waarden hebben we die kant in onszelf hard nodig.
We hebben in onze cultuur geleerd mystieke ervaringen af te doen als gek, regressief en subjectief en daarmee onwetenschappelijk. Zonder het te merken hebben we ons denken daarmee bekrompener gemaakt. Voor ons eigen voortbestaan als mensheid, én voor de vergroting van onze kennis, is het volgens Deikman van levensbelang dat we deze ontvangende en mystieke kant van ons menszijn weer serieus gaan nemen.
Behalve de redding van de wereld, zou het in de eerste plaats wel eens de redding van onze eigen wereld kunnen zijn, de leefwereld van iemand met MDS, om al onze belevingen serieus te gaan nemen - onszelf serieus te nemen.
Voor veel mensen met MDS geldt dat ze aangetrokken worden door spiritualiteit, mystieke ervaring, maar deze vooral ervaren in manische of psychotische episodes, waardoor deze aantrekkingskracht ook angst oproept. Angst om weer helemaal het contact met de werkelijkheid te verliezen.
Bewust op zoek gaan naar de beelden en ervaringen van het onder- en bovenbewuste houdt voor mensen met MDS zeker een risico in. Zoeken naar stabiliteit, al dan niet met medicijnen, kan een eerste belang zijn, voordat je weer naar deze extreme werkelijkheidservaringen gaat kijken. Het langdurig onderdrukken van deze ervaringen en je vasthouden aan de identiteit van patiënt, zal echter uiteindelijk niet in je eigen belang zijn om genezing en innerlijke rust te vinden.
Door mijn eigen ervaring van de laatste jaren weet ik dat de beelden en extreme gewaarwordingen die ik ontving me iets zeggen over de weg die ik te gaan heb. De vele ervaringen van synchroniciteit (wanneer gedachten van jezelf opvallend samenvallen met gebeurtenissen buiten jezelf), de soms enge lichamelijke gewaarwordingen die ik ondervind: zoals branden over mijn hele lichaam, het gevoelsmatig wegsmelten van mijn tong en de energie die op en neer reist door mijn lichaam en de vele beelden die ik tot nu toe ontving zijn voor mij werkelijke ervaringen, en geen verzinsels of ziektebeelden. Ze zijn een deel van mijn werkelijkheid, net zoals voor iemand met helderziende gaven het volkomen normaal is dingen te zien die voor een ander onbegrijpelijk ver buiten de normale werkelijkheid liggen. Deze extreme ervaringen wijzen me een weg die ik alleen kan bewandelen als ik het bestaan ervan erken.
Maar ook de waanzinnige gedachten - het idee schuld te hebben aan de aardbeving in India bijvoorbeeld - en de paranoia telkens te worden gevolgd en afgeluisterd te worden, kunnen bij tijden voor mij werkelijkheid worden en elke ervaring van éénzijn met een goddelijke of meer verlichte wereld overschaduwen.