Friedrich Nietzsche en het excuseren voor wat is geweest.

Door Nico Marsman

Eigenlijk is mijn probleemstelling ten opzichte van mijn vorige bijdrage niet veranderd: is er een verandering in de tijdgeest (Jaspers, 1932), de moraal, zo je wil te traceren, die op den duur het sociale cement van onze Westerse samenleving ondermijnt? Kunneman (1998, p. 47) stelt dat er voor pessimisme geen grond is. Wel constateert hij een fundamentele vormverandering van de moraal, een moraal zonder innerlijke politieagent, een moraal die contact toelaat met het onafgestemde in ons, in plaats van ons onder dreiging van geweld in te voegen in de bestaande orde. Maar hoe verloopt dat contact met het onafgestemde en wat is dat "onafgestemde". Kan de mens überhaupt wel onafgestemd zijn of is hij dan niet per definitie verloren. Kunneman legt het onafgestemd zijn vooral positief uit, maar is het onafgestemde walkman-ego niet gelijk muzak: tijdloos.

In 1992 schreef Francis Fukuyama het boek "Het einde van de geschiedenis en de Laatste Mens" Fukuyama (1992, p.24) stelt:

"Nietzsche geloofde dat in de moderne democratie niet de vroegere slaven meester waren geworden, maar dat de slaaf en een soort slavenmoraal onvoorwaardelijk hadden gezegevierd. De typisch liberaal-democratische burger was een 'laatste mens' die, gevormd als hij was door de grondleggers van het moderne liberalisme, het trotse geloof in zijn of haar eigen superieure waarde opgaf ter wille van comfort en zelfbehoud. De liberale democratie leverde mensen 'zonder borst' op die bestonden uit verlangen en rede, maar geen thymos, die handig nieuwe wegen vonden om een massa onbenullige wensen te bevredigen doordat ze het eigenbelang op de lange duur konden inschatten. Maar de laatste mens verlangde er niet naar als belangrijker dan anderen te worden erkend en zonder een dergelijk verlangen was het onmogelijk om uit te blinken of te presteren. Tevreden met z'n geluk en zonder zich te schamen voor het feit dat hij niet in staat was uit te stijgen boven die wensen, hield de laatste mens op menselijk te zijn" .

Fukuyama maakt uitgebreid gebruik van het werk van Nietzsche om zijn opvattingen over de liberale democratie te onderbouwen. Hij gaat er van uit dat de geschiedenis een doel heeft en daarom ook een eindpunt. Hij citeert uit Nietzsche 's tweede "Unzeitgemäße Betrachtung het artikel " Vom Nutzen und Nachteil der Historie für das Leben"(1985, p.66, 1983, p.107) . Het artikel dat ik zou willen bespreken.

"Zo'n hoge vlucht heeft de geschiedbeoefening nog nooit genomen, zelfs niet in haar stoutste dromen. Want eindelijk is de geschiedenis van de mens de voortzetting van de geschiedenis van plant en dier, en zelfs in de diepste diepten van de zee treft de universele historicus nog sporen van zichzelf aan in de vorm van levend slijm. Vol bewondering kijken wij naar de enorme weg die de mens al gegaan.is, en het duizelt ons bij de aanblik van het wonder, de moderne mens, die het gegeven is deze weg te overzien. Door zijn inzicht daar als sluitsteen boven op te plaatsen, lijkt hij de zwijgende natuur beneden hem toe te roepen: "Wij hebben het doel bereikt, wij zijn het doel, wij zijn de voltooide natuur".

Wat Fukuyama weglaat, is wat Nietzsche(1983, p.107) laat volgen op bovenstaand citaat:

"Jij verwaande Europeaan van de negentiende eeuw, je raaskalt! Jouw kennis is niet de voltooiing van de natuur, het is de moord op je eigen natuur! Meet het niveau van je kennis maar eens af aan je onvermogen om te handelen. Terwijl je op de zonnestralen van je kennis hemelwaarts klimt, daal je af in de chaos. Jouw manier om je voort bewegen, dat weetgierige geklauter wordt je noodlottig - je verliest de vaste grond onder je voeten, je hebt in je leven geen zekerheden meer, enkel nog spinrag dat scheurt bij elke greep naar nieuwe kennis."

Welke thymos of hartstocht kan onze liberale samenleving als ultieme beschavingsvorm nog oproepen? Zijn het de hypes, de nieuwe economie, de beurskoersen? Of ontstaat een maatschappelijke tweedeling die uitloopt op een nieuwe emanicipatiebeweging die zal streven naar nieuwe vorm van gelijkheid: het begin van een nieuw tijdperk in de geschiedenis?

De omgang met de geschiedenis laat tegenwoordig een zekere arrogantie zien. Vanuit een comfortabele en hoge positie lijkt het alsof machthebbers historisch wangedrag van eerdere generaties vanuit het heden kunnen rechtzetten door betalingen of excuses.

Eind februari en begin maart heeft er onder andere in de Volkrant en het NRC een discussie plaatsgevonden over de juistheid van het aanbieden van excuses door Wim Kok namens Nederland voor de politionele acties in voormalig Nederlands-Indië. De weduwe van Generaal Spoor, de toenmalige bevelhebber van de Nederlandse troepen, was verbolgen over de aanpak van Kok. Immers die Indonesiërs waren ook geen lieverdjes. Op 12 maart bood de Paus zijn verontschuldigingen aan voor de zonden van de R.K. kerk in de afgelopen onder meer de inquisitie, de kruistochten, verbranden van heksen, de rol van de R.K. kerk in de Tweede Wereldoorlog (jodenvervolgingen) en dergelijke. De verontschuldigingen zijn selectief: de opvattingen van de kerk met betrekking tot bijvoorbeeld voorbehoedsmiddelen, die in Afrika honderdduizenden, misschien wel miljoenen AIDS-slachtoffers veroorzaken, blijven onverlet.

In "Unzeitgemässe Betrachtungen" , het artikel " Vom Nutzen und Nachteil der Historie für das Leben" stipt Nietzsche een probleem aan dat hiermee verband houdt. Hij stelt:

"Menschen oder Zeiten, die auf diese Weise dem Leben dienen, daß sie eine Vergangenheit richten en vernichten, sind immer gefährliche und gefährdete Menschen und Zeiten. Denn da wir nun einmal die Resultate früherer Geschlechter sind, sind wir auch die Resultate ihrer Verirrungen, Leidenschaften und Irrtümer, ja Verbrechen; es nicht möglich, sich ganz von dieser Kette zu lösen"

Dus Nietzsche vindt dat we ons niet kunnen losmaken van de opeenvolging van gebeurtenissen in de geschiedenis. Hij vindt het zelfs gevaarlijke mensen en een gevaarlijke tijd waarin dit wel gebeurt. Het lijkt een onafgestemdheid tussen onbegrip voor de historische context van gebeurtenissen in het verleden, een superieure normatieve beoordeling vanuit het heden en een gebrek aan visie voor de toekomst.. Er is geen aflaat mogelijk voor het verleden. Het schept een precedent waarbij de indruk wordt gewekt dat machthebbers in het heden veel mogen en dat de afrekening wel naar de toekomst kan worden geschoven. Après nous le déluge.

Het hele werk van Nietzsche bespreken, is ondoenlijk. Ik wil me daarom beperken tot genoemd artikel en af en toe zijwegen inslaan. Ik heb de Nietzsche biografie van Janz (1978) en wat kleinere studies gelezen. Naast de tweede Unzeitgemäße Betrachtung, die hier centraal staat, heb ik korter of langer geleden enkele (hoofd)werken bestudeerd:

- Aldus sprak Zarathoestra, een boek voor allen en voor niemand;

- Ecce Homo

- De derde Unzeitgemäße Betrachtung, Schopenhauer als Erzieher

Literatuurlijst

Werken

Nietzsche, F., Werke in vier Bänden, Stenzel, Gerhard, Dr., herausgeber, Verlag "Das Bergland-Buch, Salzburg, 1985.

Nietzsche, F., Over nut en nadeel van geschiedenis voor het leven, tweede traktaat tegen de keer, Historische Uitgeverij Groningen, (1874) 1983, met een nawoord van dr. F.R.Ankersmit

Nietzsche, F., Voorbij goed en kwaad, voorspel van een filosofie van de toekomst, vert. Thomas Graftdijk, De Arbeiderpers, Amsterdam, 4^e druk (1885), 1993.

Nietzsche, F., Aldus sprak Zarathoestra, een boek voor allen en voor niemand, wereldbibliotheek, Amsterdam, vert. Dr. P.Endt en H.Marsman, 1978.

Nietzsche, F., Ecce Homo, Erven Martin G. Cohen, vert. Ed. Coenraads, met een studie van Is. Querido, Amsterdam, 1910.

Nietzsche, F., Die Fröhliche Wissenschaft, Mit einem Nachwort von Raph-Rainer Wuthenow, Insel Taschenbuch 635, Insel Verlag, Frankfurt am Main, 1983.

Biografieën

Janz, C.P., Friedrich Nietzsche, Trion-Baarn, (1978) 1999.

Frenzel, I., Friedrich Nietzsche, Rowohlt, monographien, Hamburg, 1966.

Tanner, M., Nietzsche, Herder, Spektrum, Band 4740, Freiburg, 1994.

Studies

Hostens, A., Friedrich Nietzsche - Kind van zijn tijd, De vrij geest en de natuurwetenschappen, Agora, Baarn, 1998.

Overig

Diekstra, R., Denkwijzer, De kunst van het excuses maken, Uit: Nieuwblad vh Noorden, 20-3-2000

Etty, E., Van de week, Mevrouw Spoor, Uit: NRC 4-3-2000

Fukuyama, F., Het einde van de Geschiedenis en de Laatste Mens, Uitgeverij Contact, Amsterdam, 1993.

Jaspers, K., Die geistige Situation der Zeit, Walter de Gruyter, Berlin, (1932), 1979.

Kunneman, H., Post-moderne moraliteit, Boom, Amsterdam, 1998.

Scheffer, P., De oogst van onze eeuw, Francis Fukuyama: The end of history and the last man, 1992, Uit: NRC 25-6-1999.

Noordervliet, N., Geschiedenis als smakelijk verhaal, Uit: Volkskrant, 24 maart 2000.