home
Vido's FilmZine
vrijdag 13 februari 2009
War Requiem (Derek Jarman, 1988) dvd
Proloog (17:51 uur)De vrouw die voor mij fietste doorkliefde de lucht met haar vrije linkerarm en leek daarbij woedende kreten uit te slaken of op zijn minst boos tegen iemand te roepen. Er reed niemand naast haar of voor haar uit, een reden voor mij om op te maken dat ze niet helemaal goed bij haar hoofd was. Zoals gebruikelijk kwam het pas in tweede instantie in me op dat de vrouw hands free door een telefoon aan het schreeuwen was tegen een voor omstanders onzichtbare gespreksgenoot. De grens tussen mobiel bellen en openbare gekte is al enige jaren te vaag om het een van het ander te kunnen onderscheiden. De wind maakte het me onmogelijk te verstaan wat ze riep. Bij het kruispunt sprong het licht op rood. De vrouw remde af en staakte ook even haar nijdige bewegingen. Ze keek naar het autoverkeer dat links van ons de motor startte en draaide haar hoofd naar rechts voor een blik op het verkeer dat daarna groen licht kreeg. In geen van haar oren zat een oordop. Er was geen telefoon. Ons licht ging op groen en meteen nadat de vrouw was opgetrokken ging haar arm weer op en neer. Uit nieuwsgierigheid, en omdat ze langzamer reed dan ik, haalde ik haar in, hopend een flard op te vangen van haar waanzin. Even raasde de tegenwind niet meer door mijn oren en hoorde ik dat ik mij danig op het gedrag van de vrouw had verkeken. Tot mijn verwondering was ze niet krankzinnig aan het blèren, maar aan het zingen. Haar arm sloeg fel het ritme, alsof ze een koor dirigeerde. De vrouw op de fiets bleek geen dwaas. Ze was in vervoering door een symfonie die in haar hoofd gevangen zat.
De film (20:26 uur)
Ik zou het voorval vergeten zijn als ik niet later op dezelfde dag thuis de jubileumeditie van War Requiem uit 1988 had opgezet. Het meesterwerk van Derek Jarman is oneerbiedig te omschrijven als een videoclip op speelfilmlengte bij het gelijknamige requiem van Benjamin Britten. War Requiem is geschreven als ode aan de omgekomen soldaten in de Tweede Wereldoorlog en voor het eerst uitgevoerd in mei 1962 in de heropgebouwde kathedraal van Coventry. De compositie is een grandioos werk voor orkest, een immens koor en drie solisten op teksten uit een Latijnse dodenmis en gedichten van de in de loopgraven van WO I overleden Britse poëet Wilfred Owen. Jarmans film is een zwijgende film bestaand uit schilderijen die tot leven komen en schilderrijke taferelen die bevriezen tot iconen van klassieke schilders. Jarman had in 1988 een beperkt budget en een slechts 19 draaidagen tot zijn beschikking. Voor oorlogsspektakel ben je bij War Requiem aan het verkeerde adres. De film opent met een oude oorlogsveteraan (Laurence Olivier in zijn allerlaatste rol) die terugdenkt aan de Eerste Wereldoorlog. We kijken met hem mee terug in de tijd en volgen de jonge officier Owen (Nathaniel Parker) vanaf zijn opleiding in het leger waar hij vriendschap sluit met een roodharige soldaat (Owen Teale). De vriend sneuvelt en Owen doodt een Duitse soldaat in een confrontatie die begint met een in alle onschuld gegooide sneeuwbal. De dichter belandt gewond in een ziekenhuis waar hij wordt ontfermd door een bezorgde verpleegster (Tilda Swinton). Na zijn overlijden verbroedert de geest van Owen zich in de kerkers van het hiernamaals met de geest van de door hem gedode Duitser. I am the enemy you killed, my friend, zingt een bariton voordat ze gezamenlijk vredig kunnen rusten.
Het fragmentarisch vertelde verhaal wordt afgewisseld met in 8mm verfilmde herinneringen aan het thuisfront, religieuze symboliek, het Bijbelverhaal over het offer van Abraham (gespeeld door Nigel Terry en met ditmaal een drastisch aangepast verloop) en abstracte beelden van een begrafenisritueel. Slechts een enkele keer worden de dichterlijke tableaus onderbroken door afleidende banaliteiten. Zo komt bij de eerste Dies Irae plotseling de muziek in beeld in de vorm van een zingend koor. Het koor is een in lelijk zwartwit gefilmde stijlbreuk en de koorleden zingen niet synchroon mee met de geluidsband. De achtergrondprojectie oogt als een vervallen karaokevideo. In de tweede helft van de film, tijdens Libera Me, probeert Jarman de kijker te overdonderen met documentairefragmenten van grote oorlogen uit de 20ste eeuw. De realistische gruwelen (waaronder verbrande lijken en hersenen die uit schedels druipen) worden te nadrukkelijk in beeld gebracht en vallen extreem buiten de toon met de rest van de film. De montage is zo schokkend dat Derek Jarman zelf niet dorst mee te kijken in de montageruimte en het werk overliet aan de speciaal voor de sequentie ingehuurde editor John Maybury (de rest van de film is gemonteerd door Rick Elgood).
De cruciale scène
De verpleegster vormt het hart van de film. Tilde Swinton staat centraal in een scène die prachtig is door de sobere aanpak en die me met terugwerkende kracht de onbeschaamde expressie doet waarderen van bovengenoemde vrouw op de fiets. Op de geluidsband mondt tijdens het Sanctus een zachte, grillig ritmische fluistering gestaag op tot een crescendo van extatische koorzang uit duizenden kelen, begeleid door een orkest op volle sterkte. Als contrast met de muzikale grandeur houdt Jarman het klein en zien we enkel Tilda Swinton, zittend aan de voet van een grafmonument. Ze is niet langer meer de verpleegster. Haar gewaad en haar gekrulde haren doen eerder een Bijbels personage vermoeden. Op de cadans van Hosanna In Excelsis laat de actrice haar emoties de vrije loop, draaiend aan haar vlechten, draaiend met haar hoofd en dansend met haar rechterarm. Een innerlijke pijn doet haar mondhoeken vertrekken. We kunnen haar schreeuw niet horen. Het is het enige moment in de film waarin een personage zich bewust is van de muziek. Je ziet dat Tilda Swinton niets anders doet dan zich laten leiden door de schoonheid en de troost van de muziek en de ontroering die het requiem bij haar teweegbrengt. Muziek en film laten gezamenlijk de innerlijke beleving van een mens zien. Zo simpel, zo hartverscheurend. Daar kan geen documentair oorlogsbeeld tegenop.
De dvd-uitgave van Second Sight bevat een haarscherpe transfer, een korte special over de uitvoering van War Requiem in juni 2008 te Liverpool, een boeiend commentaar van producer Dan Boyd en interviews met Boyd, Tilda Swinton en Nathaniel Parker. Een van de triviale wetenswaardigheden is dat Swinton tijdens haar soloscène naar de muziek luisterde via de walkmanspeakers die ze op de draaidag vanwege haar verjaardag had gekregen. Boyd noemt War Requiem het beste dat Derek Jarman (1942-1994) ooit heeft gemaakt en daar zou hij wel eens gelijk in kunnen hebben.