Vido's FilmZine

Martyrs (Pascal Laugier, 2008) bioscoop
Possession (Andrzej Zulawski, 1981) dvd
La Femme Publique (Andrzej Zulawski, 1984) dvd
Na de voorstelling afgelopen week van Martyrs las ik in een artikel en een recensie dat de Franse regisseur Pascal Laugier zijn twee jonge hoofdrolspeelsters ter voorbereiding op hun rol naar Possession van de Poolse filmmaker Andrzej Zulawski heeft laten kijken. Geheel toevallig zag ik die film een week eerder na 25 jaar voor de tweede keer. De invloed van Possession op de fysieke horror van Laugier is overduidelijk. Isabelle Adjani speelt met een angstaanjagende intensiteit de rol van Anna. Ze laat haar man Mark (Sam Neill) en kind regelmatig in de steek om elders in de stad bij haar minnaar te kunnen zijn. Niet zomaar een minnaar, maar een glibberig, in de schaduw levend creatuur met slijmerige tentakels. Geen wonder dat Anna geestelijk verwrongen is en totaal is vervreemd van haar gezin. In beide films vormt de schijnbaar veilige omgeving van het eigen huis het decor. Zowel slachtoffer Lucie uit Martyrs als Anna uiten hun waanzin door zichzelf te verwonden, de een wat extremer dan de andere. Het pièce de résistance in Possession is de scène waarin Anna in een verlaten gang in de Berlijnse ondergrondse bevalt van een onnatuurlijke zuigeling. De scène wordt overigens als flashback weergegeven en is daardoor voor meerdere uitleg vatbaar. Geeft Anna geboorte aan een kind dat voortkomt uit het zaad van het mysterieuze wezen of baart ze een wezen dat in volgroeide toestand later haar minnaar wordt? Adjani/Anna lijkt zichzelf vlak voor de geboorte in trance te brengen. Hevig schokkend slaat ze haar boodschappentas stuk tegen de muur. In plaats van bloed druipt melk van de wand naar de grond. De actrice slaat zichzelf tegen de vloertegels en kruipt door het vuil. Haar ogen trekken wit weg. De uit haar mond druipende gele vloeistof vermengt zich onder haar jurk met bloed. Hier is een actrice die zich op maximale wijze overgeeft aan haar rol, zo erg dat Adjani bij het zien van de film schrok van haar performance, een halfslachtige poging tot zelfmoord deed (aldus Zulawski in zijn commentaar op de dvd) en zich vervolgens negatief over Possession uitliet (totdat ze als beste actrice uit de bus kwam tijdens het filmfestival in Cannes). Veel landen vonden de belevenissen van Anna te ver gaan en zetten flink de schaar in de film – in Groot-Brittannië werd de Possession zelfs lange tijd verboden.

De lichamelijke overgave van Lucie in Martyrs is identiek, nog even los van de fysieke overeenkomsten tussen actrice Mylène Jampanoï en Isabelle Adjani. Er zijn meer overeenkomsten. Het andere hoofdpersonage in Martyrs heet ook Anna. Beide films zijn door de regisseur zelf geschreven en een manier om zich af te reageren op gebeurtenissen uit hun eigen leven. Beide regisseurs leggen hun verhaal vast met een compromisloze elementaire kracht. Om een vergelijking van Zulawski te parafraseren: hun films zijn beesten die niet vriendelijk kwispelen en likken, maar die hun kaken in de kijker zetten en niet meer willen loslaten. De tinten in beide films zijn grauw (bij Possession overheersen blauw en geel). In beide films schiet een vrouw nietsontziend iemand neer. Tijdens een balletles pijnigt Anna een van haar leerlingen, waarbij deze leerling met gekwelde extase omhoog kijkt, net zoals de personages in de lugubere foto’s die Anna (Morjana Alaoui) in Martyrs tegenkomt. In beide films figureert heel kort het christelijke kruis, bij de een bungelend aan de achteruitkijkspiegel, bij de ander hangend in een kerk – in beide gevallen zijn God en Christus echter ver te zoeken. De belangrijkste overeenkomst heb ik als laatste bewaard: in zowel Martyrs als Possession is sprake van een transformatie.

Andrzej Zulawski maakt het zijn publiek nooit makkelijk. Je moet bij hem altijd rekening houden met wat sommigen zullen ervaren als een groot obstakel: hysterisch acteren. Zowel in hoofdrollen als bijrollen gaan acteurs regelmatig over de rooie. Zo ook in La Femme Publique uit 1984, eind vorig jaar prachtig uitgegeven door het Amerikaanse dvd-label Mondo Vision. De bovengenoemde scène uit Possession in de metro van Berlijn is te begrijpen omdat Anna zich in een extreme situatie bevindt. Iedereen zou zijn of haar verstand en de macht over het lichaam verliezen vlak voordat een onnatuurlijke geboorte plaatsvindt. Het uitzinnige acteren in La Femme Publique is minder goed te vatten. Ook hoofdrolspeelster Valérie Kaprisky raakt als Ethel meerdere malen in vervoering. De jonge vrouw probeert als model een zakcentje te verdienen, maar ambieert eigenlijk een carrière als actrice. Ze krijgt de hoofdrol aangeboden in een verfilming van Dostojevski’s The Possessed en gaat een gecompliceerde relatie aan met de excentrieke, geblondeerde regisseur Lucas Kessling (Francis Huster). Tijdens de eerste repetitie, vastgelegd op video door de director of photography Andrzej Jaroszewicz (ditmaal actief als acteur), mogen de bijrolspelers zich helemaal uitleven, wat leidt tot grenzeloze hysterie. Een besnorde acteur tiert als een bezetene, zijn ogen toegeknepen en in een worsteling verwikkeld met zijn jas waardoor het lijkt alsof hij probeert te vliegen. La Femme Publique heeft meer van dit soort buitensporig acteerwerk: de moeder van Ethel heeft geen zelfbeheersing meer na het vertrek van haar eerste echtgenoot, acteurs in negentiende-eeuwse kostuums schreeuwen hun longen stuk op een twintigste-eeuwse indoor tennisbaan en een Tsjechische vluchteling zet zijn frustratie kracht bij door pannen en servies kapot te slaan.

Ethel heeft twee momenten van hysterie. De eerste keer zien we haar in trance raken tijdens een sessie bij een oude, zwetende fotograaf. Hij maakt naaktfoto’s van haar terwijl zij hevig danst op de door hem afgespeelde muziek. Ze verliest zich volledig in de dans en komt pas bij zinnen wanneer de muziek wordt uitgezet. De fotosessies zijn het spiegelbeeld van de relatie tussen Ethel en de regisseur van The Possessed. Hij probeert haar op extreme wijze van een model te kneden tot een volwaardige actrice. Zijn methode is te ingewikkeld om hier kort uit de doeken te doen, maar het resultaat is dat, net als in Possession, het hoofdpersonage een metamorfose ondergaat. Het model moet zichzelf vergeten, haar oude identiteit achter zich laten en boven zichzelf uitgroeien. La Femme Publique stroomt over van de spiegelingen, verdubbelingen, doppelgängers en maskers. Spiegels weerspiegelen spiegels en films vinden plaats binnen films. Het duizelde mij allemaal nogal. Aangezien ik de inhoud van Dostojevski’s The Possessed niet ken, en het gevoel had dat voorkennis vereist is, gingen de scènes die zich op de filmset afspelen nogal langs me heen. De overdaad aan kunstmatigheid maakte het lastig tot het warm kloppende hart van de film door te dringen, voor zover dat aanwezig is. La Femme Publique is dan om die reden tot nu toe de minst geslaagde Zulawski die ik tot nu heb gezien.

Zie ook: de Poolse films van Zulawski uit de jaren zeventig.