Het schaakprogramma dat op dit moment in Philadelphia een titanenstrijd levert met de menselijke wereldkampioen Kasparov heet eigenlijk helemaal niet Deep Blue maar Deep Thought. De geestelijke vaders, Feng-hsiung Hsu en Murray Campbell, hebben de naam zeven jaar geleden veranderd op verzoek van hun sponsor IBM, alias The Big Blue. En de wedstrijd die live via Internet te volgen is, speelt zich af op een grijs-blauw speelveld, de huiskleuren van de computergigant. Schaken doet wat commercie betreft niet onder voor andere sporten.
 De rol van de sponsor is overigens minder bedenkelijk dan bij bijvoorbeeld voetbal. IBM levert een wezenlijke bijdrage aan de strijd. De 256 processoren waar Deep Blue op draait zijn speciaal voor het programma ontworpen en de makers zijn in dienst van het bedrijf. Wat dat betreft is computerschaak te vergelijken met de autoracerij.
 De tweekamp is vooral een publieksspektakel dat doet denken aan de landing op de maan. Technisch noch wetenschappelijk was dat echt een doorbraak. Het was voornamelijk een overwinning op de menselijke tegenstanders. Op de maan waren dat de Russen, in Philadelphia zijn het de skeptici die altijd beweerd hebben dat een computer NOOIT in staat zou zijn de mens te verslaan.
 Tegelijkertijd beeindigt de strijd het spookbeeld dat de afgelopen decennia rond kunstmatige intelligentie heeft gehangen en zo angstaanjagend mooi verbeeld werd door de computer HAL in de film 2001: a Space Odyssey, de intelligente computer die met de controle ook de macht grijpt en uiteindelijk de mens vernietigt. Vijf jaar verwijdert van de filmtitel is duidelijk dat de techniek zo niet in elkaar steekt.
 Het schaakspel is een ideaal onderzoeksterrein voor het onderzoek naar kunstmatige intelligentie omdat het uitermate complex is maar tegelijkertijd verloopt volgens eenvoudige strakke regels. Theoretisch zijn er naar schatting 10*120* mogelijke partijen, een getal dat grote is dan het aantal atomen in het zichtbare heelal. Zelfs Deep Thought, dat in staat is binnen drie minuten tussen de vijftig en honderd miljard stellingen per seconde te evalueren, zou een eeuwigheid nodig hebben om die mogelijkheden door te rekenen.
 `Er is geen sprake van het einde van het schaakspel`, stelt prof. Jaap van den Herik, hoogleraar informatica aan de Rijksuniversiteit Limburg en een van de belangrijkste experts op het gebied van computerschaak. Eerder kraakte zijn onderzoeksteam het spel `Vier-op-een-rij` door te bewijzen dat wit in principe altijd wint. Geen mens die een computer op dat gebied nog ooit zal kunnen verslaan. `Daarmee is dat spel ook niet minder interessant geworden voor mensen.`
 Van den Herik is overigens wel verrast door de eerste partijen in de tweekamp. Hij had weliswaar tevoren voorspeld dat Kasparov vanuit economische overwegingen in de strijd om 400.000 dollar de computer wat speelruimte zou geven - `dan wordt hij in de nabije toekomst nog eens voor zo`n lucratieve wedstrijd uitgenodigd` - maar de eerste matches sloegen alles. `Nu ik zie hoe Kasparov speelt, is duidelijk dat van een dergelijke strategie geen sprake is. Hij heeft het gewoon moeilijk.` Overigens is het voor de hoogleraar niet zo heel erg belangrijk wie er wint. `Als Deep Blue nu wint, verliest het programma wellicht nog een volgend duel. Of andersom. Maar voor het einde van de eeuw staat de superioriteit van de computer vast.`
 Nederland vervult op de achtergrond een belangrijke rol bij de strijd in Philadelphia. `De kracht van Deep Blue is zelfs voor een groot deel te danken aan een Nederlander. Het programma Frits van Frans Moorsch versloeg Deep Blue vorig jaar bij de wereldkampioenschappen computerschaak in Hong Kong. Toen bleek dat Deep Blue zwak was in de openingen van het spel. De programmeurs hebben vervolgens dankbaar gebruik gemaakt van die kennis.` Drie jaar eerder werd Nederland ook al wereldkampioen met Ed Schro``ders Rebel.
 Volgens Van den Herik is de enorm toegenomen kracht van Deep Blue niet alleen te danken aan de verbeteringen van de speciaal voor het schaken ontworpen hardware die het programma in staat stellen duizend keer zo snel te rekenen als zes jaar geleden. Die toename is onder meer te danken aan het toepassen van parallellisme, het parallel gebruik van meerdere computers oftewel processoren. `Domme rekenkracht is echter niet voldoende. De belangrijkste vorderingen zijn geboekt met strategie en dus de programmeertechniek. Het programma kijkt nu bijvoorbeeld beter naar de mogelijkheden van de tegenstander. Net als een menselijke schaker verplaatst het zich in diens positie en onderzoekt welke gevaarlijke zetten er gedaan kunnen worden. Vervolgens wordt gezocht naar posities om dat gevaar te ontwijken.`
 Het verschil tussen mens en machine wordt wel intiutie genoemd. Kasparov kan niet meer dan twee stellingen per seconde door nemen, tegen over de bijna miljard evaluaties van Deep Blue. Het verschil is dat Kasparov zich automatisch beperkt tot de relevante zetten en een computer daarentegen alle mogelijkheden bekijkt. `Ook die voorselectie is aangepakt. Het programma beperkt zich zoveel mogelijk tot zetten die iets opleveren, bijvoorbeeld door te onthouden welke posities reeds doorgerekend zijn.` Om de strategie te bepalen maakt Deep Blue onder meer gebruik van een database waarin alle belangrijke schaakpartijen van de afgelopen honderd jaar zijn opgeslagen.
 Van de kritiek dat een computer `lelijk` schaakt trekt Van den Herik zich weinig aan. `Dat is een discussie waar je niet verder mee komt. Het is te vergelijken met het probleem dat de filosoof Hillary Putman eens schetste van de mier die in het zand een spoor trekt dat een perfecte karikatuur van Winston Churchill blijkt te zijn. Is dat een tekening? Ja. Weet de mier dat hij tekent? Nee. Maar dat is voor het resultaat helemaal niet relevant.`
 De vergelijking schets meteen het dilemma van de eindeloze discussie over kunstmatige intelligentie die overigens de laatste jaren wat is geluwd nu er steeds vaker gebruik wordt gemaakt van de minder beladen term `kennistechnologie`. Dat een computer middels berekeningen een beter resultaat weet te behalen dan een mens met hersenwerk maakt hem nog geen genie. Van den Herik, die de omstreden opvattingen aanhangt dat exclusief menselijk geachte eigenschappen als `intuitie` en `creativiteit` op den duur programmeerbaar zijn, zegt het zo: `Deep Blue mag dan straks de beste schaker ter wereld zijn, de computer zelf heeft nog steeds geen flauw benul dat hij aan het schaken is. Niettemin wint hij. En daar gaat het om bij het spel.`

Francisco van Jole

NB: Deze tekst bestaat uit ongecorrigeerde kopij en is eigendom van Francisco van Jole. Er is geen enkele garantie dat tekst en publikatiedatum overeenstemmen met de gedrukte versie. Gedrukte artikelen zijn op te vragen bij de documentatiedienst van de Volkskrant. Verdere verspreiding of gebruik niet toegestaan zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.

Home