Zachodnie losy Polaków

Joanna Paszkiewicz

Polacy mają i wschodnie i zachodnie losy

Nie ma na co się oglądać, Solidarność otworzyła granice, większość kolegów już wyjechała - zanotował 10 września 1981 w rozpoczętym tego dni dzienniku Adam Lizakowski, mieszkaniec małej miejscowości Pieszyce w województwie wałbrzyskim. Zapis z 27 września: Zwolniłem się z pracy w trybie natychmiastowym; z 29października: wczoraj o godzinie 2-giej po południu wyruszyliśmy.. /.../ za 12 godzin będziemy w Wiedniu.

W piętnaście lat o sześć miesięcy później Adam Lizakowski przyjechał z Chicago do Nowogrodu nad Narwią na spotkanie laureatów światowego konkursu pamiętnikarskiego zachodnie losy Polaków. Jego dziennik pierwszych dwu lat na obczyźnie - Zapiski znad Zatoki San Francisco uzyskał pierwszą nagrodę. Wybór tej własnie pracy, spośród ponad dwustu nadesłanych przez polskich emigrantów i reemigrantów ostatniego półwiecza, jest symptomatyczny. To ten bowiem konkurs, rozstrzygnięty z końcem 1996, jako pierwszy uchwycił wspomnienia emigracji Solidarnościowej. Przekazał także dramatyzm je losów: stosunkowo niewielu emigrantom tej fali polskiego wychodźstwa dało się korzystnie wtopić w środowiska kraju osiedlenia.

Polen hebben en oosterse en westerse lotgevallen

Er valt niets meer te bekijken, Solidarność heeft de grenzen geopend, de meeste vrienden zijn al vertrokken - zo legde Adam Lizakowski - inwoner van het plaatsje Pieszyce in de provincie Wałbryzch - dat vast in zijn pas begonnen dagboek van 10 september 1981. Op 27 september noteerde hij: Ik heb met onmiddelijke ingang ontslag genomen; op 29 oktober: gisteren zijn we om 2 uur 's middags vertrokken.. /.../ nog 12 uur en dan zijn we in Wenen.

Vijftien en eenhalf jaar later kwam Adam Lizakowski uit Chicago over naar Nowogród aan de Narew voor de bijeenkomst van prijswinnaars van het dagboek-concours westerse lotgevallen van Polen. Zijn dagboek uit de eerste twee jaar in de vreemde - Aantekeningen aan de San Francisco Bay verdiende de eerste prijs.

Dat de keuze van de ruim 200 ingezonden werken van Poolse emigranten en re-emigranten van de laatste 50 jaar juist op hem viel is symptomatisch. Dit concours, afgesloten eind 1996, bevatte zich als eerste met de herinnneringen van de Solidarność emigratie. En bracht ook duidelijk de dramatiek van hun lotgevallen naar buiten: relatief weinig emigranten van die golf van Poolse bannelingen slaagden er in te integreren in de maatschappij van het land van vestiging.

Jeden z prelegentów sesji popularno-naukowej zatytułowanej Wojenna i powojenna emigracja polska w świecie, sesji, która towarzyszyła spotkaniu laureatów konkursu, jego juror, profesor Wojciech Wrzesiński z Uniwersytetu Wrocławskiego, wyraził następującą opinię: Ludzie ci nie powinni byli nigdy wyjeżdżać z Kraju, lecz w nim pozostać i pracować w wyuczonych tutaj zawodach.

Konkurs Zachodnie losy Polaków, zapewne ostatni w tym stuleciu polski konkurs na wspomnienia emigrantów, udany pod względem ilości prac jak i ich wartości poznawczej, porównywaly jest z pierwszym konkursem na pamiętniki emigrantów-Polaków ogłoszonym w 1936 przez Instytut Gospodarstwa Społecznego w Warszawie. Zaplanowaną na wiele tomów publikację prac przerwał wybuch II wojny światowej...

Eén van degene die een lezing hield in de populair-wetenschappelijke sessies welke op de bijeenkomst van prijswinnaars werden gehouden getiteld De oorlogs en naoorlogse Poolse emigratie in de wereld, het jurylid, professor Wojciech Wrzesiński van de Universiteit van Wrocław, gaf zijn mening als volgt: Deze mensen hadden nooit weg moeten gaan uit Polen, maar moeten blijven en werken in het beroep dat ze hier geleerd hebben.

Het concours De Westerse lotgevallen van Polen, zeker de laatste deze eeuw op het gebied van emigranten mémoires, geslaagd zowel voor wat betreft het aantal inzendingen als de leerzaamheid, is te vergelijken met het eerste concours voor herinneringen van Poolse emigranten dat werd uitgeschreven in 1936 door het Instituut van Sociale Economie in Warszawa. De geplande publicatie in vele delen werd verhinderd door het uitbreken van de tweede wereldoorlog....

Niestety czynnik polityczny interweniował i w powojenną historię pamiętnikarstwa emigracyjnego. Następny konkurs - i opublikowanie części prac - stały się możliwe dopiero w 21 lat później, w atmosferze odnowy politycznej po Październiku 1956. Ale będzie musiało minąć jeszcze ponad trzydzieści lat nim całkowita zmiana ustrojowa oczyści fakty emigrowania obywateli polskich na Zachód tak jak i ich deportowania - na Wschód, z propagandowego zakłamania. Nowa sytuacja skłoni polityków i socjologów do szybkiego apelowania o wspomnienia.

W 1988 Społeczne Stowarzyszenie Prasoznawcze Stopka organizuje konkurs Wschodnie losy Polaków - dla uczestników wojennych i tuż-wojennych deportacji i wywózek na obszary byłego Związku Radzieckiego. Powodzenie tego konkursu /którego prace zawarte zostały w sześciotomowej serii opublikowanej przez Oficynę Wydawniczą Stopka pod tytułem Wschodnie losy Polaków/ skłoniły władze Stowarzyszenia do kontynuowania konkursu - w wersji zachodniej.

Helaas kwam ook in de naoorlogse geschiedenis van de emigranten mémories de politiek tussen beiden. Het volgende concours - en de publicatie van een deel - werd pas 21 jaar later weer mogelijk, in de sfeer van politieke vernieuwing na oktober 1956. Echter moest nog ruim 30 jaar gewacht worden voordat een politiek klimaat verandering de feitelijkheid van de emigratie van Poolse staatsburgers naar het Westen zowel als de deportatie van hen naar het Oosten zou vrijwaren van propaganda-leugens. De nieuwe situatie zette politici en sociologen aan tot een snelle oproep voor mémoires. In 1988 organiseerde de Sociale Pers Vereniging Stopka het concours Oosterse lotgevallen van Polen - voor degenen die in de oorlog en direct daarna waren gedeporteerd naar gebieden in de voormalige Sowjet Unie. Het succes van dat concours / de inzendingen werden in een zes-delige reeks gepubliceerd door Uitgeverij Stopka onder de titel De Oosterse lotgevallen van Polen/ was voor het bestuur van de Vereniging aanleiding om het concours te laten volgen door een Westerse variant.

Ogłoszony został w 1995, jako konkurs imienia generała Stanisława Maczka i zorganizowany z rozmachem. Patronat objął nad nim Marszałek Senatu Rzeczpospolitej Polskiej Adam Strużik, współorganizatorami były m. in. w Warszawie - Centrum Pamiętnikarstwa Polskiego i Polonijnego, w Londynie - Stowarzyszenie Polskich Kombatantów. Także prace tego konkursu znajdą się w sześciu tomach serii wydawniczej Stopki, pod również konkursowym tytułem Zachodnie losy Polaków. Interesująco zapowiada się tom piąty, który bierze listy pisane przez emigrantów do Kraju.

Tom piewszy jest już na polskim rynku książkowym. Otwiera go dziennik Adama Lizakowskiego, który uzyskał pierwszą nagrodę; praca ujmująca szczerością, nacechowana autoironią i cierpko-rubasznym humorem. Podpatrując samego siebie Lizakowski dokumentuje psychologiczne konsekwencje stawania się emigrantem, jak np. ujawnienie się podwójnej tożsamości. Jest we mnie obecnie dwóch Adamów - pisze w póltora roku od wyjazdu z Pieszyc. Jeden chętnie porzuciłby swoją polskość, która mu już najwyraźniej przeszkadza /.../ drugi Adam ma powyżej uszu amerykańskości i samych Amerykanów. Ta podwójna inność, życie stąd i stamtąd oraz ani stąd ani stamtąd ot bodaj najbardziej charakterystyczne doświadczenie wewnętrzne emigranta.

In 1995 werd het als een concours opgedragen aan generaal Stanisław Maczek met veel zwier georganiseerd. Het beschermheerschap nam de voorzitter van de Poolse Senaat, Adam Struzik, op zich. Medeorganisatoren werden o.a. in Warszawa het Centrum van Poolse en Polonia mémoires en in Londen de Vereniging van Poolse Oudstrijders. De bijdragen aan dit concours zouden eveneens in een zes-delige reeks worden uitgebracht door Uitgeverij Stopka onder de titel Westerse lotgevallen van Polen. Interessant belooft te worden deel 5 met brieven van emigranten naar Polen.

Het eerste deel is nu in de Poolse boekenwinkels te krijgen. Het dagboek van Adam Lizakowski dat de eerste prijs heeft gekregen opent de rij; zijn bijdragekenmerkt zich door openhartigheid, zelfspot en een bijtende humor. Lizakowski observeert zichzelf en legt de psychologische gevolgen vast van het emigrant worden zoals b.v het optreden van een dubbel identiteit. Er zijn twee Adam'en in mij - schrijft hij anderhalf jaar nadat hij uit Pieszyce is weggegaan. De één zou graag zijn Pools-zijn dat hem duidelijk belemmert willen afschudden /.../ de tweede Adam heeft meer dan genoeg van het Amerikaans zijn en de Amerikanen. Het op tweeërlei wijze anders zijn, het leven vanuit het hier en het daar maar toch ook weer niet zijn allicht de meeste karakteristieke innerlijke ervaringen van een emigrant.

Plan konkursu Zachodnie losy Polaków istotnie wzbogacił możliwości syntez socjologów na temat wychodźstwa polskiego XX wieku. Jeden z autorytetów naukowych w dziedzinie pamiętkarstwa, profesor Uniwersytetu Warszawskiego Bronisław Gołębiowski, proponuje dla uporządkowania materiału zdobytego od emigrantów drogą konkursów, przyjąć najobietywniejsze kryterium - pokoleniowe. W omawianym tu konkursie wypowiedziało się przede wszystkim pokolenie Środka wieku - urodzeni w latach 1940-1965. Ich emigracja ma charakter mieszany - wolnościowo-zarobkowy, który profesor Gołębiowski proponuje określić mianem: za cywilizacją zachodnią.

Mówiąc o tej grupie emigrantów warto moim zdaniem odnotować wśród nich pojawienie się nowej postawy psychologicznej: odżegnywania się od statusu emigranta. Manifestują je często solidarnościowi wychodźcy - intelektualiści. Pragną widzieć siebie nie w roli uciekiniera zmieniającego skórę, lecz kogoś, kto w nowym kraju kontynuuje swe życie, zachowując wewnętrzną autonomię. - Ja z Polski nie wyjechałem, nie wyszedłem, nie uciekłem - powiedział mi przed kilku laty artysta sztuki konceptualnej z Amsterdamu, Henryk Gajewski, emigrant z początku lat osiemdziesiątych. - Ja po prostu mieszkam tutaj.

Het plan van het concours Westerse lotgevallen van Polen heeft voor sociologen de mogelijkheid tot synthese waar het de Poolse ballingschap in de twintigste eeuw betreft zeer verrijkt. Eén van de wetenschappelijke autoriteiten op het gebied van de kennis van mémories, professor aan de Universiteit van Warszawa, Bronisław Gołębiowski, heeft voorgesteld om het via de concours van emigranten verkregen materiaal te ordenen volgens het meest objectieve kriterium - dat van de generaties. In het hier besproken concours kwam vooral de generatie van halverwege de eeuw - geboren in de jaren 1940-1965 - aan het woord. Hun emigratie heeft een gemengd karakter - en vrijheid en geld verdienen - dat professor Gołębiowski zou willen noemen: op naar de westerse beschaving.

Als we het over deze groep emigranten hebben dan is het mijns insziens de moeite waard bij hen een nieuwe psychologische houding vast te stellen: het afscheid nemen van de status van emigrant. Dit komt veel voor bij de ballingen uit de Solidarność-tijd - bij intellectuelen. Ze zien zichzelf niet meer in de rol van een vluchteling die van vel verandert, maar als iemand die in het nieuwe land zijn leven voortzet, zijn innerlijke autonomie bewarend - ik ben niet uit Polen weggegaan, ik ben niet gevlucht - verteld me enkele jaren geleden de conceptuele kunstenaar uit Amsterdam, Henryk Gajewski, een emigrant uti het begin van de jaren '80 - Ik woon gewoon hier.