|
|
In Engeland wordt 'Hadrian's Wall' bedreigt door de vele toeristen die de grensmuur bewandelen. In Duitsland is de 'Limes-strasse' een begrip, met een speciaal museum in Aalen. Beiden staan op de UNESCO Werelderfgoed. In Nederland is de limes, het grensgebied van het Romeinse Rijk in de eerste vier eeuwen van onze jaartelling, onbekend en nog vrijwel onzichtbaar.
In de onlangs verschenen Limes Atlas is het Nederlandse deel van de Noordelijke grens van het Romeinse Rijk voor het eerst helder in kaart gebracht. Kaarten tonen het gebied -dat zich uitstrekt van Katwijk via Utrecht tot Nijmegen- rond het jaar 200, 1200, 1650, 1900 en 2000. De kaarten -zonder de (huidige) plaatsaanduidingen, zijn aangevuld met essays over de Romeinen in Nederland. Ook staan er tien voorbeelden in van hoe er met de archeologie van de limes kan worden omgegaan: van reconstructie tot actualisering -een moderne impressie van de grenswegen door een patroon van staalplaten-, en van het inpassen in moderne architectuur tot het afdekken met stadstuinen. Het Stimuleringsfonds voor Architectuur heeft de 'atlas' laten maken om ontwerpers te bewegen om bewust om te gaan met het verleden.
Robert Broesi van stedenbouwkundig bureau MUST heeft de opzet van de atlas bedacht. ,,Vijfennegentig procent van de ontwerpers weet niet dat de limes door Nederland loopt. Terwijl juist in dat gebied de komende tien tot vijftien jaar veel gebouwd gaat worden. Dat zie je op de kaart van Nederland in 2020 -met alle geplande projecten erop-, die ook in de atlas is opgenomen. Het idee is dat als ontwerpers een opdracht in dit gebied krijgen, ze dit boek uit de kast kunnen trekken.''
De atlas past in het Belvedere-programma van het Rijk, dat gericht is op het benutten van de cultuurhistorie voor de inrichting van Nederland. Eric Dil is binnen dat programma projectleider voor de limes. ,,Wij beslissen niet wat de ontwerpers moeten doen, maar bieden informatie. Een ontwerper of opdrachtgever kan ervoor kiezen om zich daardoor te laten inspireren.''
Een deel van het Leidsche Rijn-park, centraal in de gelijknamige enorme nieuwbouwwijk ten westen van de stad Utrecht, is door de lokale overheid tot proeftuin bestempeld voor de inpassing van het verleden in een nieuwe stadswijk. Voor dit deel van het park, de Hoge Woerd, zijn twee orrienterende ontwerpen gemaakt met het besef dat daar de limes was en er Romeinse overblijvselen liggen -waaronder die van een casetellum, een Romeins kasteel.
,,Wat ontwerpers beschikbaar hadden over de limes in Nederland, was zeer beperkt en niet beeldend genoeg'', zegt stedebouwkundige Broesi. ,,Nu is de kennis er, met topografische aanduiding van het grensgebied en met reconstructies van de typen gebouwen.''
Frank Werner van het Rotterdamse bureau voor architectuur en stedenbouw KCAP is mede-ontwerper van een proefontwerp voor de Hoge Woerd. ,,Het was een heel bijzondere opdracht. Tot nu toe werd er als er archeologische vondsten waren 'archeologisch gras' over gelegd, ter concervering. Een laagje zand, een hek erom, klaar. En als wij 'gewoon' ontwerpen krijgen wij een gedetailleerd programma van eissen: zoveel woningen, een park, straten en dergelijke. Nu mochten we echt nadenken over hoe we het lokale verleden integreren in het parkontwerp.''
KCAP heeft net als het andere bureau, het jonge Belgische burau 51N4E, geen reconstructie van bijvoorbeeld het kasteel gemaakt. ,,Dat vind ik te plat,'' zegt Werner. ,,Het moet iets worden voor de mensen die in Leidsche Rijn wonen, niet alleen een museum. Er kan een internet-cafe komen of een autowasplek. Ook in de vicus, de omgeving van het Romeinse castellum, gebeurde van alles. Er was een badhuis, een begraafplaats, er waren (hoerenkasten...) kroegen, misschien zelfs bordelen….'' In het parkontwerp van KCAP wordt de huidige Castellumlaan, die de Hoge Woerd doorkruist en waar het kasteel aan of eigenlijk onder ligt, het archeologische centrum van het park. Het wordt een openbare opgraving en de 'sleuf' die overblijft zal de 'nieuwe limes' vormen. ,,Toen wij (daar gingen kijken) aan het project begonnen werd er een Romeinse helm gevonden. Zo iets is geweldig. Als de opgraving 25 jaar duurt heb je al die tijd een attractie'', zegt Werner. ,,Wat wordt gevonden kan in de bestaande bebouwing worden tentoongesteld, bijvoorbeeld in het huis dat daar staat. Het Romeinse schip, dat elders in de Leidsche Rijn is opgegraven kun je in een appelschuur terugleggen, verwijzend naar een later verleden van deze plek. Van het Romeinse badhuis kan de fundering naar boven worden gehaald, dan kan je er 'in' lopen.''
De limes volgde het stroomgebied van de Oude Rijn, waarvan een niet meer bestaande arm door de Hoge Woerd stroomde. Later werd dat een vruchtbare bodem voor fruitboompjes. In het plan wordt de rivierbedding door (witte steentjes) een golvend patroon van witte keien verbeeld, terwijl blauw gemaakte fruitbomen een surrealistisch effect opleveren. ,,Het fruittelers-verhaal, 1500 jaar geschiedenis van dit gebied, wordt daarmee ook verteld. Dus niet alleen de Romeinse tijd, maar ook de tijd daarna. De geschiedenis stopt niet. Anders wordt het Anton Pieck-achtig.''
De bestaande bebouwing van het gehucht 't Zand, midden in de Hoge Woerd, blijft bestaan. Mensen die in het gebied werken zouden er ook kunnen gaan wonen. Her en der in het park kunnen grotere en kleinere afgegrensde 'domeinen' ontstaan. Deze gebieden moeten even levendig worden als de Romeinse vicus rond het strenge (kasteel) Castellum. ,,En de parkeerplaats van het fitness-centrum kan dan ook gebruikt worden voor het archeologisch museum'', vertelt Werner. ,,De rand van het park wordt gemarkeerd door het Jac. P. Thijsselint, een brede groene strook waar je kunt paardrijden, joggen, fietsen en wandelen, die ook door de rest van het Leidsche Rijn-park loopt.'' In de hoek van de Hoge Woerd die grenst aan het grote park, staan enorme sculpturaal gevormde (flats) torens gepland. Ze moeten voldoende geld opleveren om de rest te betalen. ,,De hoge, grote gebouwen zijn bijzonder in een Vinex-locatie, ze gevenen een andere schaal. Het is ook een metafoor: de naam Barbaria verwijst dan naar de andere kant, want ze komen aan de andere kant van de nieuwe rivierbedding met boompjes, de Nieuwe Limes. Als wij het plan echt mogen uitvoeren, (gaan we er een paar maanden) zullen we er langere tijd aan zitten. Dan heb je echt een fantastisch plan waarin het gelaagde verleden van een nieuwbouwwijk naar boven is gehaald.''