De Ongrijpbare Redders

Hoofdstuk 3 : De betrokkenheid van multinationale ondernemingen bij de internationale milieuproblematiek

Prominente aanwezigheid in milieugevoelige sectoren

En machtig zijn ze! Dat blijkt overigens niet uit de statistieken want daarin komen ze als aparte categorie niet voor. Precieze gegevens zijn schaars. Zeker is echter dat multinationale ondernemingen in diverse bedrijfstakken een groot deel van de totale wereldproductie beheersen en beïnvloeden. Ze

"beïnvloeden minstens één vierde deel van de productiemiddelen in de wereld, ze bepalen 70 procent in de internationale goederenhandel en 80 procent van de totale hoeveelheid grond die wordt gecultiveerd voor exportgewassen." <10>

Multinationale ondernemingen zijn niet alleen alom nadrukkelijk aanwezig, maar zijn ook zeer actief in milieu gevoelige bedrijfstakken als mijnbouw, chemie, zware metalen, hout/papier, agri-business en de aardolieindustrie. Tevens is een groot deel van de productie geconcentreerd bij een beperkt aantal bedrijven.

De CFK-industrie

Een goed voorbeeld is de CFK-industrie. CFK's zijn mede-verantwoordelijk voor het gat in de ozonlaag. CFK's worden vrijwel uitsluitend geproduceerd door grote chemische bedrijven, van wie de meeste multinationale ondernemingen zijn. E.I. DuPont de Nemours and Co. alleen was tot voor enkele jaren geleden verantwoordelijk voor 25 % van de wereldproductie. Inmiddels maakt het Montreal-verdrag langzaam een eind aan de productie van CFK's. (Zie daarover ook hoofdstuk 7)
Een ander bijvoorbeeld is de pesticide-industrie. Deze is sterk geconcentreerd in een aantal grote multinationale ondernemingen. De 20 grootste bedrijven hebben 94 procent van de wereldmarkt in handen. Ook binnen de verschillende subgroepen pesticiden is er een hoge concentratiegraad.
In de aluminium-industrie domineren de 20 grootste ondernemingen met 90 procent de zeer vervuilende productie van aluinaarde in de wereld.

Deze prominente aanwezigheid in milieugevoelige sectoren van de economie betekent dat multinationale ondernemingen ook voor een belangrijk deel verantwoordelijk kunnen worden gesteld voor milieuproblemen. Die grootscheepse betrokkenheid bij milieuproblemen gaat verder dan puur en alleen de bedrijfseigen activiteiten. De volgende schattingen van het aandeel van multinationale ondernemingen in de totale uitstoot van de broeikasgassen van menselijke oorsprong brengen dit tot uitdrukking.

Het aandeel van multinationale ondernemingen in het totaal van de door menselijke activiteiten voortgebrachte broeikasgassen <11>

CO2: Ongeveer de helft van alle kooldioxide-emissies van menselijke oorsprong. (Dit totaal van menselijke CO2-emissies bestaat uit: de emissies door auto's, OECD olie- en gasverbruik, de helft van het OECD kolenverbruik en de helft van het fossiele brandstofverbruik in ontwikkelingslanden);
Methaan: Tussen de tien en twintig procent van de methaan-emissies van menselijke oorsprong. (Dit totaal van menselijke methaan-emissies bestaat uit: de helft van de emissies bij olie- en gasproductie, en de helft van de emissies uit kolenmijnen);
CFK's: Ongeveer tweederde. (Dit totaal bestaat ondermeer uit aërosol- sprays, air-conditioners, oplosmiddelen, en toepassing in koelkasten in de OECD);
Overige: Ongeveer de helft van andere gassen zoals stikstofoxiden en ozon.(Het antropogene totaal correspondeert grofweg met dezelfde categorieën fossiele brandstof als bij CO2).

Een oordeel over de mate van betrokkenheid, verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid van multinationale ondernemingen is sterk bepaald door wat men al dan niet onder multinationale ondernemingen verstaat, en wat men al dan niet door hen beïnvloed acht.

Hoe ver gaan betrokkenheid, verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid?

Op het eerste gezicht lijkt de kwestie van de definitie van het begrip multinationale onderneming tamelijk academisch. Bij nadere beschouwing is dit niet het geval en blijkt de definitie van dit begrip van groot belang voor hoe men aankijkt tegen de betrokkenheid en aansprakelijkheid van multinationale ondernemingen bij de milieuproblematiek, en, zoals ook in andere hoofdstukken zal blijken, voor de visie op de mate van verantwoordelijkheid voor milieuproblemen en de maatregelen ter oplossing ervan.
Een veel gebruikte definitie van multinationale ondernemingen is die in termen van eigendom: namelijk de multinationale onderneming als een onderneming met productie- en verkoopeenheden in twee of meer landen. Het eigendom vormt al voldoende grond om de milieuverantwoordelijkheid van de dochteronderneming in beginsel een verantwoordelijkheid van het concern als geheel te laten zijn.
Deze definitie is echter erg beperkt. Meestal is er meer gaande dan puur en alleen een eigendomsrelatie. De dochteronderneming is over het algemeen in diverse opzichten een onderdeel van het grotere geheel van groepsondernemingen. Er is minimaal een financiële relatie en een algemene beleidsrelatie tussen moeder en dochter, afhankelijk van de specifieke ondernemingsstructuur zijn de multinationale activiteiten van de dochterondernemingen in meer of mindere mate op elkaar afgestemd. Sommige multinationale ondernemingen zijn zelfs volledig verticaal geïntegreerd en organiseren alle stadia van de productieketen van mijnbouw, productie, tot handel, vaak op mondiale schaal.
Hoe sterker de activiteiten binnen een concern zijn geïntegreerd des te zwaarder geldt de verantwoordelijkheid van de groep voor de onderdelen. Immers: investeringsbeslissingen in het ene deel van het concern hebben gevolgen in andere delen van het concern.

Een belangrijk aspect van de eigendomsrelatie tussen moeder en dochteronderneming is de aansprakelijkheid. In dit verband is van belang dat in de meeste landen een beperkte aansprakelijkheid geldt. Dat wil zeggen dat de aandeelhouders van een onderneming niet persoonlijk aansprakelijk zijn voor de schulden van de onderneming. Directe aansprakelijkheid van de moederonderneming voor de contractuele verplichtingen van de dochter geldt alleen in het geval van een volledige integratie van de dochteronderneming in het concern. Dienovereenkomstig erkennen de lidstaten van de OECD wel de aansprakelijkheid van de moeder voor de verplichtingen van de dochter, maar geen algemene aansprakelijkheid van moederondernemingen voor milieu- of andere schade veroorzaakt door dochterondernemingen.
Tussen deze aansprakelijkheid voor verplichtingen van de dochter en een algemene aansprakelijkheid zijn vele tussenvormen denkbaar. Bijvoorbeeld de aansprakelijkheid van de moederonderneming voor schade veroorzaakt door de dochter; door nalatigheid in de controle/supervisie van de dochter; door na te laten te waarschuwen voor een bekend risico; door het ondernemen van een zeer gevaarlijke activiteit of het leveren van defecte onderdelen of producten.

Een even gangbare maar ruimere definitie van multinationale ondernemingen is die in termen van controle. Die definitie komt meer tegemoet aan de huidige trend van minder directe eigendomsrelaties en meer uitbesteding, netwerk-firma's en allerlei vormen van samenwerking. Hier is de multinationale onderneming een organisatie die vanuit één centrum de productie in meerdere landen controleert. In dit geval is niet langer het multinationale eigendom maar de controle over de productie het bepalende kenmerk.
Multinationale ondernemingen kunnen allerlei bedrijfsactiviteiten controleren zonder er zelf direct in te investeren waardoor allerlei bedrijven formeel geen directe dochters zijn maar in de praktijk er niet van zijn te onderscheiden. Nationaal opererende onderaannemers vallen dan bijvoorbeeld ook binnen de definitie en hun functioneren ten aanzien van het milieu behoort dan eveneens per definitie bij het milieugedrag van de multinational als geheel.
Vanuit deze invalshoek verliest de vraag of nationale bedrijven meer of minder vervuilend zijn dan multinationale ondernemingen veel van zijn belang. Relevanter is dan het feit dat multinationale ondernemingen èn lokale producenten beide betrokken zijn in vervuilende en risicovolle activiteiten, en dat de multinational daarbij een controlerende positie inneemt.
Het begrip controle is niet eenduidig. Er is controle in soorten en maten. Wat de term uitdrukt is dat de betrokkenheid van multinationale ondernemingen bij milieuproblemen uiteindelijk veel groter is dan de omvang of verwevenheid van de bedrijfseigen activiteiten doet vermoeden.

Deze studie volgt de ruime definitie van multinationale onderneming in termen van controle. De volgende paragraaf over sleutelposities in de productiekolom geeft hieraan een nadere uitwerking.

Sleutelposities in de productiekolom

Multinationale ondernemingen hebben over de hele wereld dochterondernemingen of deelnemingen en relaties met toeleveranciers en afnemers. Ze betrekken grondstoffen uit het ene werelddeel en exporteren halffabrikaten, eindproducten en diensten naar andere werelddelen. Ze vormen een zeer belangrijke schakel in het internationale economische verkeer. In hun strategisch beleid bepalen de multinationale ondernemingen voortdurend hun positie ten aanzien van de productieketens waarin ze actief zijn.
In sommige ketens zien we de strategie van verticale integratie, in andere gevallen zien we juist horizontale concentratie en in weer andere de zogenaamde verwerving van sleutelposities. Met deze strategieën trachten ondernemingen dominante posities op te bouwen in de keten. Daarmee zijn dit soort ondernemingen zeer belangrijk in de internationale handel en zijn ze bijna overal in de wereld een uiterst belangrijke partij in nationale en regionale economische ontwikkelingsprocessen.

Economische macht en verticale integratie in de aluminiumindustrie

De aluminiumindustrie in de Westerse wereld wordt beheerst door een twintigtal grote concerns. Bekende namen zijn: Alcoa, Alcan, Reynolds, Maxxam, Péchiney, Norsk Hydro, VIAG/VAW, Alusuisse, RTZ, INI en EFIM. Hun geweldige economische macht ontlenen deze concerns aan hun verticale integratie in de productieketen. Niet in elke schakel van de keten is de aanwezigheid van de grote bedrijven echter even groot:

Bauxietwinning

De grote concerns hebben slechts tussen de dertig en veertig procent van de bewezen reserves in de wereld in concessie. De grootste concerns, zoals Alcoa en Alcan, hebben echter absoluut gezien zeer omvangrijke reserves. Ze kunnen zelfstandig bepalen of, en in welke mate, de concessies worden ontgonnen. Deze ondernemingen hebben hun bauxietreserves goed gespreid over de landen met de grootste voorraden, zoals Australië, Guinee, Guyana en Brazilië. Daar opereren ze, samen met kleinere aluminiumbedrijven, in wisselende samenstellingen in mijnbouwconsortia. Vanuit deze positie zijn de aluminiumconcerns in staat zeer gunstige winningsvoorwaarden te bedingen in afzonderlijke landen.

Aluinaarde productie

Niet alleen bepalen de concerns zelf wanneer en waar ze hun eigen bauxietconcessies ontginnen. Ze hebben vanuit hun positie in de volgende schakel in de keten ook een zeer grote greep op het bauxietaanbod in de wereld: de aluinaardeproductie. In de Westerse wereld is namelijk bijna 90 procent van de aluinaardeproductie in handen van 18 ondernemingen. We vinden hier dezelfde concerns weer terug. Door de grote schaal van de aluinaardefabrieken en het geconcentreerde eigendom ligt het bij de opening van elke nieuwe bauxietmijn van te voren vast wie de afnemers zijn en hoeveel ze afnemen. Omgekeerd staat bij de bouw of uitbreiding van een aluinaardefabriek van te voren vast waar de bauxiet vandaan komt.

Aluminium productie

Bij de aluminiumproductie beheersen slechts twintig ondernemingen bijna driekwart van de wereldproductie. Het grootste deel is ook actief in de aluinaardeproductie en in de bauxietwinning. Aan het einde van de jaren zeventig en gedurende de jaren tachtig zijn, naast de investeringen in Australië en Canada, steeds meer smelters gebouwd in landen in de Derde Wereld. Belangrijkste investeringslanden werden Brazilië, Venezuela, Indonesië. En in het Midden-Oosten Qatar en Bahrein. Vooral de elektriciteitskosten bepalen in sterke mate deze vestigingskeuze voor nieuwe smelters. Het gaat hier in hoofdzaak om exportsmelters die voor de traditionele verbruiksgebieden - de Verenigde Staten, Europa en Japan - produceren. Ook in de toekomst zal de smeltercapaciteit vooral in de genoemde exportlanden blijven groeien.

Verwerking tot half- en eindproducten

De eerste verwerkingsstap naar het eindproduct: gieten (legeringen), vormgieten, extrusie en walsen is vrijwel volledig in handen van de concerns met eigen smeltcapaciteit. Bij de tweede verwerkingsstap, van halfproduct naar eindproduct, zijn de aluminium producerende ondernemingen alleen in bepaalde business-segmenten sterk vertegenwoordigd. De concerns zijn actief in een beperkt aantal bestaande hoogwaardige toepassingen, zoals gespecialiseerde extrusie van profielen, aluminium plaat voor drankblikken, constructie materialen etc. Verder zijn de concerns actief in nieuwe toepassingen, zoals keramische producten, aluminium-kunststof composietmaterialen, en legeringen. De marktgroei wordt hier vooral bepaald door de ontwikkeling van de technologie van de producten. De concerns investeren geweldig in research en ontwikkeling, en in promotie om de toepassing van de nieuwe producten te bevorderen.

Omdat multinationale ondernemingen economische machtsposities bezitten in productieketens met vervuilende en risicovolle onderdelen, vormen ze zowel een belangrijke schakel tussen economische ontwikkeling en onderontwikkeling als tussen economische en ecologische problemen.
Multinationale ondernemingen belichamen als het ware, in hun wereldomspannende activiteiten, een belangrijk deel van de relaties tussen ontwikkeling, onderontwikkeling en ecologie. Dat wil zeggen, tussen rijkdom, armoede en milieuproblemen.

Het zal duidelijk zijn dat duurzame ontwikkeling alles te maken heeft met het reilen en zeilen van de internationale concerns. Zonder multinationale ondernemingen geen duurzame ontwikkeling. Dat lijkt onbetwistbaar. De controverse over hun rol spitst zich toe op de vraag of de concerns zelf hun verantwoordelijkheid willen en kunnen nemen of dat ze gedwongen moeten worden tot een aanvaardbaar milieugedrag. Veel aspecten van het internationale handelen van de concerns hebben invloed op duurzame ontwikkeling
Eén van de onderwerpen waarop dit debat zich toespitst is het onderwerp van de vrijheid van de internationale concerns bij het kiezen van de lokatie van (milieuvervuilende) investeringen en de internationale verschuivingen in de milieuproblematiek als gevolg daarvan. Het volgende hoofdstuk gaat op dit onderwerp in.

Samenvattende conclusies

Een oordeel over de mate van betrokkenheid, verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid van multinationale ondernemingen wordt sterk bepaald door wat men al dan niet onder multinationale ondernemingen verstaat, en wat men wel of niet door hen beïnvloed acht. Multinationale ondernemingen zijn prominent aanwezig in milieugevoelige sectoren van de economie zoals mijnbouw, chemie, zware metalen, houtpapier, agri-business en olie- industrie, en een groot deel van de productie is geconcentreerd in een beperkt aantal bedrijven.
Omdat multinationale ondernemingen economische machtsposities bezitten in de productieketens met vervuilende en risicovolle onderdelen, zonder dat ze daar zelf eigenaar van hoeven te zijn, vormen ze zowel een belangrijke schakel tussen economische ontwikkeling en onderontwikkeling als tussen economische en ecologische problemen. Hun dominerende en controlerende positie brengt met zich mee dat multinationale ondernemingen ook voor een belangrijk deel verantwoordelijk kunnen worden gesteld voor milieuproblemen in de hele productieketen.

Vragen en opmerkingen zijn welkom:

CONTRAST Advies - Milieu
Sint Ansfridusstraat 39
3817 BE Amersfoort
Tel: 033-4652806
Fax: 033-4659711

Terug naar de inhoudsopgave van De Ongrijpbare Redders

Terug naar de thuispagina van CONTRAST Advies - Milieu